نقش مادران در تربیت دینی فرزندان

[خادمه زینب کبری(س)]

[خادمه زینب کبری(س)]

دیباچه

امروز قلمروهای تربیت و عوامل اثرگذار بر آن از مرزهای سنتی فراتر رفته است و افزون بر خانواده، عناصر دیگری از جمله رسانه، مدرسه، روابط اجتماعی و مانند آن بر فرزندان اثر فراوانی بر جا می گذارند. با این حال، میزان اثرگذاری خانواده به ویژه مادر بر فرزند بر هیچ کس پوشیده نیست. مادر، یگانه نقش اساسی را در شکل دهی به شخصیت فرزند ایفا می کند. این نقش چنان گسترده و حیاتی است که حتی پیش از تولد کودک را نیز دربرمی گیرد.
دوران کودکی، مهم ترین مرحله رشد کودک به شمار می رود که در آن، عواطف عمیق مادرانه در شکل گیری شخصیت فرزند، نقش بزرگی دارد. روان شناسان بر این باورند که کودکی، مهم ترین مرحله یا تنها مرحله شکل گیری شخصیت است و مادر نیز اثرگذارترین فرد در فرآیند تربیت کودک است و به یقین، برای جلوگیری از آسیب های ناخواسته تربیتی که از عوامل کنترل ناپذیر برونی در مراحل دیگر رشد به ویژه دوره نوجوانی و جوانی برمی خیزند، ایمن سازی شخصیت کودک در برابر این آسیب ها، حساسیت نقش مادر را در موفقیت و پیشرفت فرزند دو چندان می کند. افزون بر آن، دوام یافتن نقش مادر را در فرآیند تربیت فرزند در دوران حساس نوجوانی و جوانی کاملاً پوشش می دهد.
حجت الاسلام و المسلمین محمد احسانی نوشتار حاضر را بر اساس همین دیدگاه نسبت به نقش بی همتای مادر در تربیت فرزند نگاشته است.
بنابراین، درباره جایگاه مادر در اسلام و ادیان دیگر و نقش وی در تربیت دینی نوجوان و جوان سخن می گوید. با سپاس از تلاش ارزشمند این نویسنده محترم، امید است کارگزاران فرهنگی در رسانه ملی از مجموعه حاضر در قالبی مناسب بهره گیرند.
گروه روان شناسی و تربیتی
اداره کل پژوهش
ص: 1

[خادمه زینب کبری(س)]

پیش گفتار

انسان، تنها موجودی است که می تواند آیینه جمال و جلال حق و تجلی گاه قدرت و خلاقیت او باشد. خدای تعالی، تمام نیروهای نباتی، حیوانی و انسانی را به او ارزانی داشته و استعدادهای بسیاری را به وی بخشیده است تا با اراده و اختیار خویش، راه تکامل و سعادت را بپیماید. این همه بخشش و اکرام، برای رساندن انسان به هدفی والا (قرب الهی) است که باید برای تحقق آن بکوشد. حرکت انسان به سوی این هدف عالی کار ساده ای نیست؛ زیرا در نهادش، جاذبه ها، امیال و گرایش های گوناگونی وجود دارد که وی را از سیر معنوی بازمی دارد. این گرایش ها از نفس اماره سرچشمه می گیرد که همواره به بدی(1) امر می کند.
هدف از خلقت انسان، بسیار عالی و رسیدن به آن هدف، با مشکلات و موانع بسیاری همراه است. ازاین رو، تعلیم و تربیت از ضروری ترین مسائل انسانی است تا از این راه، زمینه رشد و تکامل همه جانبه انسان فراهم گردد. همه ادیان الهی و مکتب های مادی اهمیت این امر را تأیید کرده و تا آنجا که توانسته اند، بر اساس معیارهای ارزشی خود، برای کارآیی نظام تعلیم و تربیت کوشیده اند. آیین مقدس اسلام نیز به عنوان کامل ترین دین، بهترین دستورها و برنامه ها را برای تکامل جسمی و روحی انسان آورده و همواره کوشیده است تا بشر را به سعادت دنیا و آخرت رهنمون سازد. اگرچه آموزه های تربیتی و تعلیمی اسلام، درست و دقیق، تنظیم و تدوین نشده است، ولی با توجه به منابع
ص: 2

---

1- نک: یوسف: 53. «إِنَّ النَّفْسَ لَأَمّارَةٌ بِالسُّوءِ».
غنی و متون اصیلی که در اسلام وجود دارد، می توان نظام تعلیم و تربیت اسلامی را به خوبی تعریف کرد و در قالبی نو به مردم عرضه داشت.
درباره تربیت فرزند و عوامل مؤثر در آن، راه کارهای مهمی در متون اسلامی آمده است که عمل به آنها در تربیت دینی و اخلاقی فرزندان نقش بسزایی دارد. در بسیاری از آیات و روایات و سیره امامان معصوم علیه السلام، شیوه های تربیت عاطفی، دینی، اخلاقی و اجتماعی فرزند، به روشنی بیان و در هر مورد راه کار مناسبی نیز ارائه شده است که توجه به آنها در چگونگی تربیت فرزند بسیار مفید است.
این نوشتار می کوشد با توجه به آیات و احادیث و سیره معصومان علیهم السلام، نقش مادر را در تربیت دینی فرزندان، بررسی و دیدگاه اسلام را در این زمینه تبیین کند. مادر، از دیدگاه اسلام، جایگاه بس والایی در خانواده و اجتماع دارد و نقش وی در تربیت دینی فرزند بسیار مهم و سرنوشت ساز است. ازاین رو، در این پژوهش پس از تبیین مفاهیم و مقدمات، نخست جایگاه مادر و سپس نقش وی در تربیت دینی فرزند در دوره های گوناگون (پیش از تولد و پس از تولد) بررسی می شود. همچنین کاربرد این بحث ها در صداوسیما و چگونگی استفاده برنامه سازان از آن بررسی خواهد شد.
ص: 3

[خادمه زینب کبری(س)]

فصل اول: کلیات
اشاره

1. طرح موضوع

به نظر می رسد مسئله ای که اینک با آن روبه رو هستیم، بی توجهی بسیاری از مادران به وظایف مادری و ایفای نقش مهم خود در تربیت فرزند است. زندگی امروزی به گونه ای است که مادران را از انجام مسئولیت های اصلی باز می دارد و به کارهای فرعی سرگرم می سازد. در نتیجه، فرزندان رشدیافته در دامان چنین مادرانی، با آداب اسلامی چندان آشنایی پیدا نمی کنند. ازاین رو، با ورود این گونه افراد به جامعه، جرم و فساد رواج می یابد و به یقین، ادامه این روند به زیان جامعه اسلامی خواهد بود.
گفتنی است میان تربیت خانوادگی و بزه کاری جوانان رابطه مستقیمی وجود دارد، به گونه ای که اگر فرزند، درست تربیت شود، کمتر به جرم و جنایت گرایش پیدا می کند. در مقابل، اگر تربیتش نادرست باشد، به همان سمت و سویی روی می آورد که تربیت وی اقتضا می کند.

[خادمه زینب کبری(س)]

2. هدف پژوهش

هدف اصلی این پژوهش، آگاهی از نقش مادر در تربیت فرزند، به ویژه از دیدگاه اسلام است و اینکه مادران چه اندازه در تربیت دینی فرزندان اثرگذارند و چگونه می توانند انسان های مؤمن و شایسته ای را پرورش و تحویل جامعه دهند. بی تردید، اگر مادران به نقش مهم خود در تربیت دینی و اخلاقی فرزندان آگاه باشند و از شیوه های سازنده در این زمینه بهره گیرند، می توانند افرادی شایسته و مفید را پرورش دهند. طبیعی است با تحقق چنین نقشی در خانواده ها، بسیاری از مشکلات اجتماعی که امروزه تا حد زیادی دست و پا گیر جوامع دینی است، رفع خواهد شد؛ زیرا بیشتر ناهنجاری ها و نابسامانی های اجتماعی در جهان کنونی، ناشی از بی توجهی مربیان و مادران به وظایف خود و آشنا نبودن آنان با روش های درست تربیت دینی فرزندان است.
این پژوهش می کوشد نقش آفرینی های مادران به ویژه نقش آنان را در تربیت دینی فرزندان در دوران کودکی، نوجوانی و جوانی تبیین کند. افزون بر این، پژوهش حاضر می تواند برنامه سازان را در تهیه برنامه های گوناگون تربیتی، خانوادگی و اجتماعی یاری رساند و از این رهگذر، نسل جوان را با فرهنگ اسلامی آشنا سازد.
ص: 5

[خادمه زینب کبری(س)]

3. پرسش های پژوهش

مهم ترین پرسش این است که آیا مادر در تربیت دینی فرزند نقشی دارد؟ در صورت مثبت بودن پاسخ، قلمرو آن تا کجاست؟ آیا این نقش تنها به حیطه رفتاری محدود می شود یا حیطه های شناختی و عاطفی را نیز دربرمی گیرد؟ اثرگذاری آن تا چه اندازه و محدوده این نقش آفرینی تا چه زمانی است؟ آیا پیش از تولد فرزند نیز این نقش آفرینی وجود دارد یا تنها به پس از تولد اختصاص دارد؟ از آیات و روایات موجود در این زمینه، چه راه کارهایی به دست می آید؟

[خادمه زینب کبری(س)]

4. فرضیه های پژوهش

پرسش های مطرح شده، بیشتر تربیتی _ رفتاری است و فرضیه هایی که در پاسخ به این پرسش ها به نظر می رسد، به این شرح است:
1. مادر، به عنوان یکی از پایه های اصلی خانواده، نقش های گوناگونی دارد که یکی از آنها، نقش وی در تربیت دینی فرزند است.
2. مادر، در پرورش ابعاد شناختی، عاطفی و رفتاری فرزند نقش اساسی دارد.
3. نقش آفرینی مادر تنها به دوره کودکی و نوجوانی محدود نمی شود، بلکه دوره پیش از تولد و جوانی را نیز دربرمی گیرد.
4. اسلام، دیدگاه روشنی در زمینه تربیت فرزند و نقش مادر در پرورش دینی وی دارد و از آیات و روایات، شواهد فراوانی در این زمینه به دست می آید.

[خادمه زینب کبری(س)]

5. پیشینه پژوهش

در زمینه تعلیم و تربیت فرزند در اسلام، کتاب های بسیاری نوشته شده است و آثار بی شماری در این باره وجود دارد. با این حال، هیچ یک از آنها به طور مستقل به بررسی نقش مادران در تربیت دینی فرزندان نپرداخته و درباره این موضوع چنان که باید، تحقیق نکرده اند. البته در کنار دیگر موضوع ها از اثرگذاری مادر در تربیت دینی فرزند سخن به میان آمده، ولی درباره ابعاد این موضوع به طور کامل بحث نشده است. در اینجا به دو دسته از کتاب هایی که در این زمینه نوشته شده است، اشاره و دلیل کافی نبودن آنها را در بحث حاضر به طور اجمالی بیان می کنیم.
دسته اول: کتاب های بسیاری که در زمینه تربیت فرزند نوشته شده و جنبه های تربیتی و
ص: 6
پرورشی وی را حتی پیش از تولد بررسی کرده است که به چند نمونه از آنها اشاره می کنیم.
1. تربیت فرزند از نظر اسلام:(1)این کتاب به مباحثی چون ازدواج، ولادت فرزند، آداب ولادت و مانند آن پرداخته و درباره نقش مادر در تربیت دینی فرزند بحث نکرده است. ازاین رو، نمی توان با کمک آن به نقش مادران در تربیت دینی فرزندان پی برد.
2. مسئولیت تربیت:(2)هر چند عنوان فرعی این کتاب، «بررسی نقش زنان و مادران در تکامل کودک» است و به مباحث در خور توجهی در این زمینه اشاره کرده، اما به نقش مادر در تربیت دینی فرزند که موضوع پژوهش ماست، چندان نپرداخته است. ازاین رو، نمی توان در تبیین نقش مادر در تربیت دینی فرزند به این کتاب بسنده کرد.

[خادمه زینب کبری(س)]

3. نقش مادر در تربیت:(3)عنوان این کتاب نیز به موضوع مورد بحث ما نزدیک است و انتظار می رود نقش مادر در تربیت دینی فرزند را بررسی کرده باشد. با این حال، با مطالعه کتاب درمی یابیم که در این کتاب نیز به طور کامل به موضوع پرداخته نشده و مطالب موجود در آن بیشتر تحلیلی است. همچنین در این اثر از آیات و روایات کمتر استفاده شده است، حال آنکه ما در این تحقیق، نقش مادر را در تربیت دینی فرزند، بیشتر از نگاه قرآن و سنت بررسی می کنیم. افزون بر آن، درباره نقش مادر در تربیت دینی فرزند بحث مفیدی ارائه نشده و لازم است در این باره به طور مستقل پژوهشی صورت گیرد.
دسته دوم: آثاری که نزدیک به این موضوع؛ یعنی تربیت دینی تدوین گردیده، ولی در آنها از نقش مادر در تربیت دینی فرزند بحث نشده است:
ص: 7

---

1- حسین مظاهری، تربیت فرزند از نظر اسلام، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، 1367.
2- محمد دشتی، مسئولیت تربیت، قم، مؤسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین، 1381، چ 9.
3- علی قائمی، نقش مادر در تربیت، تهران، امیری، 1371، چ 8 .

[خادمه زینب کبری(س)]

1. تربیت دینی از دیدگاه امام علی علیه السلام :(1)در این کتاب، به موضوع هایی چون جنبه های تربیت دینی، مبانی، اصول و روش های تربیت دینی توجه شده و نویسنده به تفصیل در این باره سخن گفته است، ولی در زمینه «نقش مادر در تربیت دینی فرزند» به مطلب در خور توجهی اشاره نکرده و آنچه در این باره بیان شده، بسیار اندک است. در حقیقت، در حدود دو صفحه به وظیفه مشترک والدین در تربیت دینی فرزندان اشاره شده است.(2)
2. روش تربیت دینی نسل جوان و نوجوان:(3)محتوای این کتاب، بیان کننده روش های تربیت دینی نسل جوان است که بیشتر در قالب داستان، روایت های کوتاه، نقشه و تصویر بیان شده و از نقش مادر در تربیت دینی فرزند سخنی به میان نیامده است.
3. پرورش دینی کودکان:(4)این کتاب فقط به بررسی اصول، عوامل و روش های تربیت دینی کودک پرداخته و نقش مادر را در این تربیت بررسی نکرده است.