آب و باران از دیدگاه قرآن و تمدن های بزرگ جهان

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

ترکیب آب
آب نیز، مانند مواد دیگر، از ذرات بسیار کوچکی به نام ملکول تشکیل شده است. در هر قطره آب میلیون ها ملکول وجود دارد هر مولکول آب ترکیبی از دو اتم ئیدروژن و یک اتم اکسیژن می باشد. حتی در خالص ترین آب، مواد دیگری نیز وجود دارند، اما تنها این مواد بخش کوچکی از آب را تشکیل می دهند. آب، هنگامی که از روی زمین یا از درون لایه های زمین می گذرد، مواد شیمیایی موجود در مسیر خود را به نسبت های متفاوت حل می کند و به همراه می برد. به همین سبب، در آب رودها مواد شیمیایی گوناگونی وجود دارند.
این مواد ممکن است کلسیم، باریُم، مس، کروم و مانند آن یا سولفات ها و نیترات ها و فسفات ها و ترکیب های دیگری از آهن، سرب، نقره و سدیم و مواد دیگر باشند. بعضی از مواد شیمیایی حل شده در آب بر اثر تغییر فشار و دما
ص:23
رسوب می کنند. یکی از مهم ترین این مواد کلسیم است که در جدار لوله های آب آب یا سماور یا کتری رسوب می کند. استالاکتیت و استالاگمیت، که در سقف ها و دیواره ها و کف غارهای آهکی دیده می شود، نمونه هایی از رسوب ترکیب های کلسیم هستند که پس از قرن ها پدید آمده اند. گذشته از مواد معدنی، در آب مواد و جاندارانی مانند میکروبها، ویروس ها، قارچ ها و جلبک ها نیز وجود دارند.

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

آب در طبیعت

آب های زمین پیوسته در گردشند. گرمای خورشید آب های روی زمین را بخار می کند. بخار آب در هوا بالا می رود و به صورت برف و باران و تگرگ و مانند آنها به زمین بازمی گردد. بیشتر برف و باران و تگرگ مستقیما به اقیانوس ها می بارد. آنچه بر خشکی می بارد، نیز سرانجام به دریاها و اقیانوس ها برمی گردد. این گردش، که پیوسته ادامه دارد، چرخه آب نامیده می شود. چرخه
ص:24
آب در طبیعت سبب شده است که آب موجود در کره زمین هرگز از میان نرود و میزان آن ثابت بماند. آب فقط از حالتی به حالت دیگر درمی آید، یا از جایی به جای دیگر می رود. بیشتر پستی ها و بلندی های کره زمین را آب به حالت مایع یا جامد پوشانیده است. در لابه لای طبقه های گوناگون زمین نیز آب به صورت سفره های آب زیرزمینی یا به صورت رطوبت خاک وجود دارد.
آب های سطح زمین و آب های زیرزمینی و حتی بخار آب موجود در هوا لایه ناپیوسته ای تشکیل داده که آن را آبکُره می نامند. قسمت بیشتر آبکُره را اقیانوس ها تشکیل می دهند.
اقیانوس ها در حدود 70 درصد سطح زمین را پوشانده اند. گذشته از آب های آبکُره، بر اثر سرد شدن توده های مذاب درون زمین گازهایی پدید می آیند که به پوسته جامد زمین می رسند. این گازها مقداری بخار آب به همراه دارند که پس از
ص:25
سرد شدن بخشی از آب های زیرزمینی را تشکیل می دهند و آب های جوان نامیده می شوند. قسمتی از آب های جوان از لابه لای طبقه های پوسته زمین می گذرد و به صورت چشمه های آب گرم معدنی به سطح زمین می رسد و به چرخه آب می پیوندد. قسمتی دیگر از این آب ها ممکن است همیشه در لابلای طبقه های زمین بمانند ولی گاهی ممکن است بر اثر حفاری های عمیق، مانند حفّاری چاه نفت، به سطح زمین راه یابد.
آب دریاها و اقیانوس ها و بعضی از دریاچه ها، که میزان نمک های محلول در آنها به طور متوسط 5/3 درصد است، آب شور نامیده می شود. این آب ها در حدود 97 درصد آبکُره را تشکیل می دهند. بقیه آبکُره را یخ های قطبی و یخچال های طبیعی، آب های زیرزمینی، آب بعضی از دریاچه ها، رودخانه، رطوبت خاک و رطوبت هوا تشکیل می دهند. این آب ها را آب شیرین می نامند.
ص:26
آب خالص به ندرت در طبیعت وجود دارد. آب رودها و چشمه ها و حتی آب باران همیشه ناخالص است. این آب ها ممکن است کدر و دارای طعم و بو باشند و گاهی باکتری های بی زیان یا زیان آور نیز در آنها وجود داشته باشد. از این رو، آب آشامیدنی را تصفیه می کنند. برای تصفیه آب آشامیدنی به ترتیب سه کار انجام می دهند: ته نشین کردن مواد اضافی، صاف کردن و گندزدایی.
نخست با افزودن بعضی از مواد، مانند سولفات آلومینیم به آب، مواد اضافی و بیشتر باکتری های آن را ته نشین می کنند. بعد، این آب را از طبقه های ماسه نرم عبور می دهند تا صاف شود. سپس موادی مانند کلر به آب می افزایند تا باکتری ها و میکروب های آن کشته شوند. گاهی با گذراندن هوا از آب طعم و بوی آب آشامیدنی را از میان می برند. همچنین به بعضی از آب های آشامیدنی موادی مانند فلوئور، اضافه می کنند تا از فاسد شدن دندان ها جلوگیری کند.
آب پیوسته سطح زمین را می ساید و مواد جدا شده را از جایی به جای دیگر
ص:27
می برد و در نتیجه چهره زمین را تغییر می دهد. باران زمین را می شوید، سنگ های کوهستان ها را به تدریج می فرساید و موادی را که بر اثر فرسایش کنده شده اند به دریا می برد. یخچال های طبیعی می لغزند و در دامنه های کوهستان ها شیار به وجود می آورند و به تدریج سنگ ها را خرد می کنند و کوه ها را از هم می پاشند. موج های دریاها و اقیانوس ها نیز، پس از برخورد با ساحل، سنگ ها را می تراشند و زمین را می سایند و با خود می برند. به این ترتیب، آب پیوسته چهره زمین را تغییر می دهد.

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

استفاده از آب
گیاهان و جانوران برای رشد و ادامه زندگی به آب نیاز دارند. گیاهانی که به طور دائم کشت می شوند آب مورد نیاز خود را از باران به دست می آورند، اما گیاهان دیگر باید به اندازه لازم و در وقت مناسب آبیاری شوند. انسان، گذشته از آبی که برای آشامیدن مصرف می کند، برای نظافت، آشپزی، کشاورزی، کارهای
ص:28
صنعتی و تولید انرژی الکتریکی و مانند آنها نیز به آب نیاز دارد. مقدار آب موردنیاز یک نفر در روز به بزرگی و کوچکی شهرها و روستاها بستگی دارد و به طور متوسط هر نفر در روز در حدود 200 لیتر آب مصرف می کند که شامل آب آشامیدنی، شستشو و آبیاری چمن و باغچه ها نیز می شود. در کشورهای پیشرفته، در شهرهای بزرگ، هر نفر در روز در حدود 800 لیتر و در روستاهای کوچک در حدود 180 لیتر آب مصرف می کند. در طراحی برنامه های آبرسانی، مصرف آب روزانه یک نفر در تهران 250 لیتر و در روستاها دست کم 100 لیتر در نظر گرفته شده است. انسان های نخستین از آب برای آشامیدن و شستشو و کشاورزی استفاده می کردند، پس از آن انسان به این فکر افتاد که با ساختن قایق از آب رودها و دریاچه ها برای رفت و آمد و بردن بار نیز استفاده کند. حتی امروز هم انسان برای بردن بارهای سنگین، مانند نفت و زغال سنگ و کالاهای دیگر، به
ص:29
راه های آبی نیاز دارد. انسان، در پایان قرن هیجدهم میلادی، ماشین های آبی پیچیده ای اختراع کرد که کارهایی مانند ریسندگی و بافندگی انجام می داد. در همان زمان زغال سنگ را برای گرم کردن آب و تبدیل آن به بخار به کار برد و از بخار به دست آمده برای تبدیل انرژی حرارتی به انرژی مکانیکی یا الکترونیکی استفاده کرد.

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

در پایان قرن نوزدهم انسان توانست انرژی الکتریکی را مستقیما از نیروی آب به دست آورد و برای تولید هر نوع محصول در صنعت و کشاورزی و تولید برق از آن استفاده کند. به طور مثال، در ایران برای ساختن یک اتومبیل سواری در حدود 95000 لیتر آب، برای تولید یک تُن کاغذ در حدود 000/240 لیتر آب و برای تولید یک تُن شکر از نیشکر در حدود 000/320 لیتر آب مصرف می شود. آب در تهیه غذاهای کنسرو شده، نوشابه های گوناگون، روغن های نباتی و بسیاری از فرآورده های دیگر نیز به کار می رود. آب در
ص:30
صنعت به مقدار بسیار زیاد برای خنک کردن به کار می رود. به طور مثال، گازهای دائمی را که در پالایش نفت تولید می شود به وسیله آب خنک می کنند. در نیروگاهها نیز از آب برای خنک کردن دستگاه ها استفاده می شود.
بهره برداری از منابع آب
برای اینکه آب مورد نیاز شهرها و صنعت و کشاورزی تأمین شود، باید از منابع آب به درستی بهره برداری کرد. بهره برداری از منابع آب شامل استخراج، کنترل و توزیع آب است. مهار کردن آب های سطحی و استخراج آب های زیرزمینی را استخراج آب می گویند. کنترل آب شامل ذخیره سازی، یعنی به وجود آوردن سدّ و بند و مخزن است. توزیع آب به وسیله خط های انتقال آب، یعنی کانال ها و شبکه لوله کشی و مانند آنها صورت می گیرد.
ص:31
به نظر می رسد که آب های موجود در کره زمین برای استفاده انسان کافی باشد. اما تأمین آب آشامیدنی و آب موردنیاز کشاورزی و صنعت با کیفیت مناسب با محدودیت ها و دشواری هایی روبرو است. امروزه در بیشتر جاها میزان آلودگی آب ها به قدری است که چرخه آب به طور طبیعی نمی تواند همه آلودگی آن را از میان ببرد. به همین سبب بیشتر فعالیت های آبشناسی مربوط به تصفیه آب است. در بعضی جاها، به سبب کمبود آب با کیفیت مناسب، ناگزیر به استفاده دوباره از آب های موجود در فاضلاب ها و شیرین کردن آب های شور هستند.

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

در بعضی از کشورها پالایشگاههایی برای بیشتر کردن آب دریاچه ها به وجود آورده اند. چون این کار نیاز به انرژی بسیار دارد، بیشتر پالایشگاه های شیرین کردن آب در کشورهایی مانند کویت، به وجود آمده است که سوخت
ص:32
فراوان و برق ارزان دارند. آب های شور را بیشتر از راه تقطیر کردن شیرین می کنند. آب شور را نخست گرم می کنند و به صورت بخار در می آورند تا نمک های محلول در آب از آن جدا شوند. سپس، با سرد کردن بخار آب، آن را به صورت مایع در می آورند. تجزیه الکتریکی و منجمد کردن آب شور نیز از جمله راه های دیگر برای شیرین کردن آب های شور است. وقتی که جریان الکتریسیته از آب شور می گذرد، نمک های محلول در آن، که به صورت یون های مثبت و منفی درآمده اند، به الکترودها جذب می شوند. با این شیوه نمک ها را از آب جدا می کنند.

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

وقتی که آب شور را منجمد می کنند، آب های خالص به صورت بلورهای یخ در می آید. نمکی را که در میان این بلورها مانده است، به وسیله شستشو، از آب جدا می کنند. امروزه کنترل و بهره برداری از آب ها از نظر اقتصادی و حقوقی آن قدر اهمیت پیدا کرده است که اقتصاد آب به صورت یک رشته تخصصی
ص:33

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

باران مایه اصلی تولید آب است
(2)
«أَنَّا صَبَبْنَا الْماءَ صَبًّا: ما آب فراوانی از آسمان فرو ریختیم».
(3)
آری آب که مهم ترین مایه حیات است همواره به مقدار فراوان به لطف پروردگار نازل می شود و می دانیم تمام نهرها، چشمه ها، قنات ها و چاه های آب، ذخایر آبی خود را از باران می گیرند و مایه اصلی همه آنها باران است که اگر
ص:34

---

1- آب و آبشناسی در قرآن، نادر کریمیان سردشتی، پایان ص 29.
2- نگرشی بر منابع طبیعی از دیدگاه ارزش اسلام، غلامرضا اکبری خرم آبادی.
3- 25 / عس.
باران به کوهستان نبارد به سالی دجله گردد خشک رودی!
بنابراین به هنگام مطالعه طبیعت، انسان قبل از هر چیز به نظام بارش باران متوجه می شود که چگونه به طور دایم آفتاب بر سطح دریاها می تابد و ابرها از آن برمی خیزند و بادها آنها را به حرکت در می آورند سپس به خاطر دور شدن از سطح زمین و قرار گرفتن در منطقه سرد جوّی بار دگر تبدیل به آب شده و فرو می ریزند، آبی زلال و پاک و خالی از هر گونه املاح مضّر و آلوده آن هم به صورت قطرات کوچک یا دانه های نرم برف که به آرامی بر زمین می نشینند و جذب زمین و گیاهان و درختان می شوند. «باران» رحمت الهی.

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

در آیه دیگری می نگریم که سخن از نزول باران از آسمان که مایه حیات جسم آدمی است به میان آمده:
«وَ اللَّهُ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ فی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ
ص:35
یَسْمَعُونَ: خداوند از آسمان آبی فرستاد و زمین را بعد از آنکه مرده بود حیات بخشید در این نشانه روشنی است برای جمعیتی که گوش شنوا دارند».(1) مسأله حیات و زندگی زمین به وسیله نزول آب باران از آسمان در آیات متعددی از قرآن بیان شده است زمین های خشکیده و خاموش و بی روح که گاهی خشکسالی آنها را چنان از کار انداخته که انسان هرگز باور نمی کند! درگذشته در آغوشش گیاهی پرورش یافته و یا در آینده موجود زنده ای در دامانش تولد خواهد یافت!

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

اما باران های پی در پی و به دنبال آن تابش اشعه حیات بخش آفتاب آن را به حرکت درمی آورد گویی خفته ای است که بیدار می شود و یا صحیح تر، مرده ای
ص:36

---

1- 65 / نحل.
است که با دم مسیحایی باران به حیات بازمی گردد! انواع گل ها و گیاهان در آن آشکار می شوند و به دنبال آن حشرات و پرندگان و انواع حیوانات از هر طرف به سوی آن می آیند و آوای حیات و زندگی سر می دهند. خلاصه در وجود سرزمینی که در گذشته مرده ای خاموش بود چنان غلغله ای برپا می شود که آدمی را مبهوت می کند و این راستی یکی از شاهکارهای آفرینش است. هم نشانه ای است از قدرت و عظمت آفریدگار و هم دلیلی بر امکان معاد که چگونه مردگان بار دیگر لباس حیات در تن می کنند و هم نعمت بزرگی است از نعمت های خداوند بصیر به خصوص نعمتی مانند باران که بندگان کمترین زحمتی برای ایجاد آن متحمل نمی شوند. در آیه صفحه بعد می بینیم که آب علاوه بر خاصیت حیات بخش، ویژگی فوق العاده ای دیگر دارد و آن قدرت پاک کنندگی است.
ص:37
برکات آب
آب و پاکیزگی
«وَ اَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُورا: و از آسمان آبی پاک کننده نازل کردیم». (1)
قابل توجه اینکه در اینجا از آب به عنوان (طهور) یاد شده است که صیغه مبالغه از طهارت و پاکیزگی است و به خاطر همین معنی، مفهوم آن پاک بودن و پاک کردن است یعنی آب به ذات پاک است و هم اشیاء آلوده را پاک می کند اما غیر از آب بسیاری از موجودات پاک هستند ولی هرگز نمی توانند آلوده ای را پاک کنند. اگر آب نبود در یک روز سرتاسر جسم و جان زندگی ما را نجاست و آلودگی فرا می گرفت گرچه آب به طور معمول میکروب کش نیست ولی به خاطر خاصیت حلال بودن فوق العاده اش انواع میکروب ها را می تواند در خود حل کند و
ص:38

---

1- 48 / فرقان.
بشوید و از بین ببرد و از این نظر کمک بسیار مؤثری به سلامت انسان و مبارزه با انواع بیماری ها می کند. علاوه بر این می دانیم که پاکیزه کردن روح از آلودگی ها به وسیله غسل و وضو نیز با آب، انجام می گیرد پس این مایع حیات بخش هم پاک کننده روح است و هم جسم.
اما این خاصیت پاک کننده بودن با تمام اهمیتی که دارد در درجه دوم قرار داده شده لذا در آیه بعد اضافه می کند که هدف ما از نزول باران این است که سرزمین مرده را به وسیله آن زنده کنیم ….
به هر حال حیات همه موجودات زنده اعم از گیاهان و حیوانات به آب بستگی دارد همان گونه که در سوره مبارکه انبیاء آمده است:
«وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ ءٍ
ص:39
حَیٍّ … و هر چیز زنده ای را از آب قرار دادیم …». (1) آب که مبدأ آن بارانی است که از آسمان نازل شده است منشأ حیات همه موجودات است. دانشمندان امروزه معتقدند که نخستین جوانه حیات در اعماق دریاها پیدا شده است به همین دلیل آغاز حیات و زندگی را از آب می دانند و اگر قرآن کریم آفرینش انسان را از خاک می شمرد نباید فراموش کنیم منظور از خاک همان طین (گل) است که ترکیبی از آب و خاک می باشد. در حدیثی می خوانیم که شخصی از امام صادق علیه السلام پرسید: آب چه طعمی دارد؟ امام نخست فرمود: سَلْ تَفَقُّهاً وَ لَا تَسْأَلْ تَعَنُّتاً
! به منظور یاد گرفتنسؤال کن نه به منظور بهانه جویی! پس اضافه فرمود: طَعْمُ الْمَاءِ طَعْمُ الْحَیَاةِ
! قال اللّه سُبْحانَه:
«وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ ءٍ حَیٍّ: طعم آب، طعم حیات و زندگی است!
ص:40

---

1- 30 / انبیاء.
خداوند سبحان می فرماید: ما هر موجود زنده ای را از آب آفریدیم».
بنابراین اهمیت آب و نقش آن در زندگی بشر نه تنها با گذشت زمان و پیشرفت صنایع و علم و دانش انسان کم نمی شود بلکه برعکس انسان صنعتی نیاز بیشتری به آب دارد با این بیان ضرورت حفظ آب و مصرف مفید آن بیش از پیش ثابت می شود.
برکات آب
(1)
آب، علاوه بر این که سرچشمه حیات ما است، آثار و برکات فراوانی هم در زندگی و آسایش ما دارد. ابرها که شکلی از آب هستند، در مناطق سردسیر به صورت برف بر زمین می نشینند و به تدریج آب می شوند. قسمتی از این آب ها
ص:41

---

1- همراه با قرآن، سید حمید علم الهدی، نشر هویزه، 83، قطع وزیری.
به زمین فرو می روند تا منابع زیرزمینی را تشکیل دهند و به صورت چاه، قنات یا چشمه به تدریج در اختیار ما قرار گیرد. اگر آب ابرها به صورت قطرات باران نبود و همچون ریزش یک آبشار فرو می آمد، آیا می توانستیم در برابر آن مقاومت کنیم؟
اگر باران تنها در چند روز به صورت سیل آسا می آمد، زندگانی ما چگونه بود؟ اگر بخش عمده آب در زمین فرو نمی رفت و جریان می یافت، زندگانی ما چگونه بود؟ برنامه ریزی حکیمانه آفریدگار آب را با حکمت و تدبیر در اختیار ما قرار می دهد و در درون زمین، به صورت شفاف و پاکیزه نگهداری می کند، تا ما انسان ها از آن بهره مند شویم. قرآن، این تدبیر الهی را درس معرفت برای خردمندان می شمارد و چنین می فرماید:
«اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّهَ اَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسَلَکَهُ یَنابیعَ فِی الاَْرْضِ …: آیا ندیدی که خداوند از آسمان آبی فرستاد و آن را بصورت
ص:42
مخازنی در زمین قرار داد در این مثال تذکری است برای خردمندان».(1)
انسان های اندیشمند، علاوه بر درس معرفت، از این حکمت الهی آموختند که آب را ذخیره کنند و با ساختن سد از این نعمت عظیم، بهره وری بهتر و بیشتر نمایند. ساختن سد، یکی از تلاش های عمرانی انسان بوده که از قدیم در فرهنگ بشری جایگاه مهمی داشته است.
زمانی با جمع آوری آب پشت سدها، زمین های خود را سبز و خرم می کردند و سنگ آسیاب را نیز به حرکت درمی آوردند و امروز نیز علاوه بر آبیاری مناطق وسیع، انرژی آب را برای حرکت توربین های عظیم به کار می برند و با تولید انرژی برق، همه صنایع و کارخانجات را به حرکت در می آورند. ما از
*****
ص:43

---

1- 21 / زُمَر.
روشنایی، تولید هوای سرد در تابستان و هوای گرم در زمستان و ده ها خدمت دیگر بهره مند می شویم و همه این ها از برکات آب است.
تطهیر با آب وضو کشنده میکروب و ضدعفونی قوی
(1)
حیوانات ذره بینی بی آزار آب(2)نه تنها مواد آلی را تجزیه و تحلیل می نمایند بلکه از راه رقابت و تنازع حیاتی قوی ترین دشمن و مؤثرترین حربه علیه میکروب های موذی می باشند. میکروب های موذی که به وسیله هوا از خارج به دست و روی انسان می نشینند یا اساسا مصاحب پوست و مجاری دماغ و حفره دهان می باشند دائما شخص را در حال محاصره و مخاطره شدید نگهداشته اند.
ص:44

---

1- دانشنامه آب و آبشناسی در فقه و روایات، کریمیان سردشتی، ص 33.
2- Ies especes banales.
شستشوی با آب که تکرار و استمرار آن در شرع (به ویژه در قالب وضو) تأکید شده است نه تنها خاصیت تمیز کردن را دارد بلکه معالجه قلبی و مدافعه مؤثری علیه میکروب ها می باشند و شاید حکمت آنکه سفارش شده است بگذارند آب وضو روی دست و صورت مدتی مانده به حال خود خشک شود. و این عمل را بر خشک کردن با حوله یا لباس (به شرط نظیف بودن) ترجیح داده اند از همین راه باشد. در هر حال ماندن آب روی پوست و لای مو مخصوصا با استفاده ای که قهرا از حرارت ملایم بدن به عمل می آید به حیوانات ذره بینی مفید فرصت و فعالیت خوبی می دهد که وظیفه تحلیل مواد آلی و کشتن میکروب های موذی را به جایی برسانند. از طرف دیگر امام علی النقی علیه السلام گفته اند که من همیشه با آب سرد وضو می گیرم و حضرت رسول صلی الله علیه و آله گرم کردن آب وضو را در آفتاب بر عایشه منع می نمودند و به طور کلی استعمال آب گرم شده برای وضو و غسل مکروه
ص:45
است. دلیل عمومی آن این است که در اثر گرم شدن آب، اکسیژن محلول که قوت لا یموت حیوانات ذره بینی مخصوص است خیلی کم می شود. با این استدلال منافعی که در وضو گرفتن بوده است برایمان قدری روشن تر می گردد.
نقش آب در فعالیت های ورزشی
با توجه به نقش مهم آب در فعالیت های ورزشی نکات مهم و کاربردی آب در ورزش به شرح زیر قابل تبیین است:
آب به سه صورت در طبیعت وجود دارد: 1 جامد 2 مایع 3 گاز
وزن مخصوص آب در 4 درجه سانتیگراد به حداکثر میزان خود می رسد و در موقعی که به صورت یخ درمی آید وزن مخصوص آن کم می شود. (در سطح دریا به صورت یک عایق سطح اشیاء را می پوشاند و محیطی مناسب برای رشد در زیر این غلاف است).
ص:46
در مقایسه با سایر مایعات نقطه ذوب و نقطه جوش و ظرفیت حرارت آن زیادتر است و در رابطه با فعالیت ورزشی زمانی که هوا مرطوب باشد به دلیل عدم تبخیر آب در سطح بدن درجه حرارت بدن سریع تر بالا می رود. آب جهت بخار شدن باید از سطح بدن حرارت را جذب کند و اگر تبخیر نشود به صورت یک عایق در سطح بدن باقی می ماند و حرارت مرکزی بدن را سریع بالا می برد و در بعضی موارد ایجاد درد در ناحیه قلب می کند و در نتیجه در چنین آب و هوایی برای افراد مسن و کسانی که ناراحتی قلبی دارند، ورزش توصیه نمی شود چراکه طپش قلب از عوارض آن است.
آب محیط مناسبی برای حلاّلیّت ویتامین ها و املاح و انتقال آنها است و پس از اکسیژن (از نظر کارایی و حیاتی) ضروری ترین ماده در بدن می باشد.
در صورتی که 10% از وزن بدن را به صورت آب از دست دهیم اختلالات
ص:47
زیادی بروز می کند و اگر بیش از 20% از وزن بدن را به صورت آب از دست دهیم مرگ حادث می شود. مردان حدود 60%، زنان 50%، بچه ها و نوزادان 75 تا 80% و افراد مسن 45% تا 50% وزن بدنشان را آب تشکیل می دهد. معمولاً 60 تا 70% آب بدن داخل سلول ها می باشد و 25 تا 40% آب میان بافتی و پلاسما را تشکیل می دهد.
به طور معمول به مدت سه روز آب به بدن نرسد مرگ حادث می شود.
اگر 1% آب بدن را از دست بدهیم احساس تشنگی ایجاد می شود. اگر 2% آب بدن را از دست بدهیم تشنگی شدید و ناراحتی روحی به صورت پرخاشگری و عصبانیت و از دست دادن اشتها بروز می نماید.
در صورتی که 3% آب بدن را از دست بدهیم مرحله آغاز غلیظ شدن خون خواهد بود.
ص:48
در صورتی که 4% آب از دست دهیم، ضعف در حرکات ایجاد می شود.
در صورتی که 5% آب بدن را از دست دهیم، براق شدن پوست، کم حوصلگی، کوفتگی و خواب آلودگی و بی اشتهایی شدید ایجاد می شود.
در صورتی که 6% آب بدن را از دست دهیم علائم گز گز شدن دست و پا و گرم شدن بدن، سردرد، افزایش نبض و تنفس بروز می کند.
در صورتی که 7 تا 9% آب بدن را از دست دهیم سنگین شدن تنفس، گیجی، لکنت زبان و حواس پرتی ایجاد می شود.
از دست دادن 10 تا 15% آب بدن باعث گرفتگی عضلات می شود و ناتوانی در ایجاد تعادل در حالت بسته بودن چشم، ضعف زیاد و بلعیده شدن زبان، نارسائی در گردش خون، افزایش غلظت خون و کم شدن حجم آن بروز می کند و عمل ادرار به سختی صورت می گیرد.
ص:49
از 15% به بالا چروکیده شدن پوست، ناتوانی در بلعیدن، کاهش دید، تنگ شدن چشمان، کری، بی حسی پوست، چروک شدن زبان و سخت شدن پلک ها حادث می شود.
از دست دادن 20% آب بدن باعث ترکیدن پوست و قطع شدن کامل ادرار و از 20% به بالا قطع شدن زندگی و مرگ را به دنبال خواهد داشت.
عمل آب در بدن
تشکیل دهنده بخش مهمی از ساختمان سلول ها
واسطه خوبی برای فعل و انفعالات سلولی
حامل مواد غذایی، یون ها و اکسیژن
کمک در هضم و انجام اعمال شیمیایی گوارش
حمل و دفع مواد زائد بدن (انیدرید کربنیک و آمونیاک)
ص:50
تنظیم کننده حرارت بدن
محافظت از اندام های حیاتی مانند مغز، قلب، چشم
لغزندگی مفصل ها
مرطوب نگه داشتن سیستم تنفسی
آب در سه منطقه در بدن وجود دارد:
آب میان بافتی
آب درون سلولی
خون آب داخل سلول ها داخل میتوکندری ها، دستگاه گلژی و بقیه اندامک های سلول می باشد.
بطور متوسط بین 4/2 تا 6/2 لیتر آب روزانه باید وارد بدن شود که بین 1 تا 2/1 لیتر از طریق نوشیدن و 2/1 لیتر از طریق غذا و 3/0 لیتر از طریق متابولیکی
ص:51
که از سوختن چربی ها و قندها تولید می شود. به ازای هر گرم قند که مصرف می شود 7/2 گرم آب تولید می گردد. آبی که از بدن دفع می شود شامل 4/0 لیتر از طریق پوست (تعرّق) 7/0 لیتر از طریق ریه ها، 1/0 تا 2/0 لیتر از طریق مدفوع و 4/1 لیتر از طریق ادرار که در زمان استراحت می باشد. دفع آب در زمان فعالیت بستگی به رطوبت هوا دارد. در فعالیت های ورزشی سنگین تعرّق زیاد و میزان آب ادرار کم می شود. ضمنا آب خارج شده از طریق ریه ها به خاطر بالارفتن تعداد تنفس زیاد می شود.
هورمون آنتی دیوریدیتیک در حین فعالیت ورزشی(از غده هیپوفیز)وارد خون می شود که آب ادرار را کاهش می دهد.
کاهش وزن از طریق کنترل رژیم غذایی بدون فعالیت ورزشی با توجه به کاهش کالری غذایی خورده شده نسبت به کالری مصرفی در روزهای اول تا دو هفته وزن بدن اضافه می شود و یا خیلی کم وزن کاهش می یابد و علت آن این
ص:52
است که وزن بدن کاهش پیدا کرده ولی آب بدن خارج نشده و بر اثر عدم خروج آب از بدن وزن ثابت می ماند و بعد از دو هفته کاهش وزن سریع حادث می شود.
توجه ویژه قرآن به «آب»
اشاره
قرآن کریم در آیات متعددی به خلقت انسان از آب اشاره می کند که گاهی به مطلق آب اشاره دارد و گاهی به آب با صفتی خاص اشاره می کند. برای مثال در این آیات به خلقت انسان و بشر از آب با صفتی خاص اشاره می کند. برای مثال در این آیات به خلقت انسان و بشر از آب به صورت مطلق اشاره می کند:
«وَ هُوَ الَّذی خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً: و او خداوندی است که از آب بشری آفرید و او را اصل نژاد و مایه تولید نسل انسان گردانید».(1)
ص:53

---

1- 54 / فرقان.
2) «وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ: و خداست که هر جنبنده ای را از آبی آفرید»(1) در آیاتی نیز به خلقت انسان از آب با صفتی خاص اشاره دارد که نمونه ها و شواهد آن چنین است:
1) «… بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طینٍ. ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهینٍ: و آفرینش انسان را از گل (آب و خاک) آغاز کرد، سپس خلقت نسل او را براساس آنچه از آب بی قدر و پست جدا می شود قرار داد». (2) در توضیح ماء مهین که به معنای «چکیده آبی پست» آمده ظاهر آن آبی بی ارزش و بی مقدار می نماید اما از نظر ساختمان و سلول های حیاتی شناور در آن و همچنین ترکیب مخصوص مایعی که سلول ها در آن شناورند بسیار ظریف و فوق العاده دقیق و پیچیده است و از
ص:54

---

1- 45 / نور.
2- 7 8 / سجده.
نشانه های عظمت پروردگار و علم و قدرت او محسوب می شود. پس کلمه «مَهین» در آیه که به معنی ضعیف و حقیر و ناچیز است اشاره به وضع ظاهری آن می باشد. (1)
2) «أَ لَمْ نَخْلُقْکُمْ مِنْ ماءٍ مَهینٍ: آیا شما را از آبی پست خلق نکردیم؟».(2)
3) «فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ مِمَّ خُلِقَ. خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ: انسان باید نگاه کند که از چه چیز آفریده شده است؟ از یک آب جهنده آفریده شده است». (3)
اینک آنچه جای پرسش است اینکه مقصود از خلقت انسان از آب چیست؟
ص:55

---

1- . ر.ک. تفسیر نمونه، ج 17، ص 126 و پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، محمد علی رضایی، ج 1 و 2، ص 437.
2- 20 / مرسلات.
3- 5 6 / طارق.
در این مورد دو دیدگاه در بین مفسرین و قرآن شناسان وجود دارد:
1) مقصود از خلقت انسان از آب این است که مقدار زیادی آب در بدن انسان وجود دارد. یعنی آب بیشترین ماده تشکیل دهنده بدن انسان است. دانشمندان زیست شناس بر این عقیده اند که دوسوم بدن انسان از آب تشکیل شده است. مثلاً یک فرد هفتاد کیلویی، پنجاه لیتر آب در بدن خود نگهداری می کند و این نسبتی است ثابت. و باز همین دانشمندان بر این نظر و عقیده اند که اگر انسانی 20% از آب بدن خود را از دست بدهد، دوباره سلامتی خود را باز نخواهد یافت. (1)
آب یاخته های بدن انسان دارای مقدار زیادی پتاسیم بوده و عملاً فاقد نمک است. ولی آب خارج از یاخته ها عملاً پتاسیم ندارد بلکه دارای مقدار زیادی نمک
1. مطالب شگفت انگیز قرآن، گودرز نجفی، ص 97.
ص:56
است و این ترکیب آب خارج از یاخته ها جزء به جزء به آب دریایی شباهت دارد که میلیون ها سال قبل اولین اشکال حیات در آن شکل می گرفت و بعدها وقتی که موجودات آبی به خشکی روی آوردند (دریای درون) را نیز با خود آوردند. چون بدون آن زندگی برایشان در خشکی ممکن نبود. این پدیده شگفت انگیز گفته قرآن را تأیید می کند که می فرماید: اوست خدایی که انسان را از آب آفرید. (1) تحقیقاتی که راجع به ساختمان عمومی جسم زنده به عمل آمده است می رساند که آب و کربن قریب 98% جسم موجود زنده را تشکیل می دهند. (2) در تفاسیر قرآن نیز در تفسیر آیه «وَ هُوَ الَّذی خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً …»(3) مفسرین تصریح به این
ص:57

---

1- گذشته و آینده جهان، بی آزار شیرازی، چاپ دوّم، ص 52 53.
2- همان.
3- 54 / فرقان.
مسائل علمی دارند.(1)
2) نظر دیگر اینکه مقصود از خلقت انسان از آب این است که انسان از نطفه و منی آفریده شده است. این دسته از مفسرین معتقدند آیاتی که از نطفه، ماء دافق، ماء و ماء مَهین صحبت دارند همگی دلالت بر منی یا آب نطفه می باشد که موجودات زنده معمولاً از آن به وجود می آیند. دکتر موریس بوکای نیز نکته ای ظریف را از آیه:
«ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهینٍ»(2)استفاده می کند و در کتاب «تورات، انجیل، قرآن و علم» می نویسد:
«اگر قرآن از مایعی بارور کننده متشکل از عناصر گوناگون صحبت می دارد ما را از این امر مطلع می سازد که
ص:58

---

1- تفسیر فی ظلال القرآن، سید قطب، تفسیر المنار، رشید رضا، تفسیر المیزان، علاّمه طباطبایی، ذیل آیه 54 سوره فرقان.
2- 8 / سجده.
نسل انسان از چیزی که از این مایع استخراج می شود فراهم می گردد این است معنای آیه 8 سوره سجده.(1)
سپس اشاره می کند که فقط یک سلول اسپرماتوزئید از بین چندین ده میلیون عنصر صادر از مرد موفق می شود که درون تخمک نفوذ کند و تعداد بیشماری در راه مانده و موفق نخواهند شد. در پایان موریس بوکای نتیجه می گیرد که:
«در نتیجه چطور می شود از توافق متن قرآنی با شناخت علمی ای که از این پدیده در عصرها داریم تحت تأثیر قرار نگرفت». (2)
در باب ماء دافق نیز مفسران سه احتمال داده اند: اینکه مراد از ماء دافق همان
ص:59

---

1- تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمه ذبیح اللّه دبیر، ص 272.
2- همان، ص 273.
منی مرد است که به صورت جهنده از او خارج می شود و دافق به معنی مدفوق یا ذودَفق آمده است. (1)
نظر دوم اینکه مراد از «ماء دافق» همان آب مشترک زن و مرد است که در رحم مخلوط می شود و یک آب می شود. این مطلب را برخی از مفسرین قدیم همچون زمخشری نیز نقل کرده اند. نظر سوم اینکه مراد از ماء دافِق چیزی باشد که از زنان خارج می شد (اوول) تا از ترکیب آن با اسپرم ها نطفه اولیه کودک تشکیل شود. (2)
البته با توجه به مسائل علوم پزشکی امروز می توان احتمال نخست را
ص:60

---

1- المیزان، ج 20، ص 379.
2- پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، دکتر محمد علی رضایی اصفهانی،بخش پنجم، ج دوم، ص 444.
پذیرفت که مراد از «ماء دافق» همان منی مرد است که با جهش بیرون می آید و با ظاهر آیه نیز سازگار است. و این بدان جهت است که چیزی که از زنان خارج می شود (اوول) جهشی ندارد. و در هنگام حرکت به طرف رحم هم به کندی حرکت می کند. دیدگاه دوم نیز چندان با ترکیب «ماء دافِق» به عنوان آب مشترک زن و مرد سازگاری ندارد. به هر روی مقصود اصلی این است که با توجه به هر دو نظر خلقت انسان از آب، نتیجه می گیریم که «نقش آب در خلقت انسان» نقش اصلی و عمده را دارد که بدون آن حیات نه تنها انسان بلکه موجودات زنده نیز قابل دوام نخواهد بود.
در میان ادیان الهی که امروزه در جوامع گوناگون همچون یهود، مسیحیت، بودایی، زردشتی و غیره رایج و شایع هستند هیچکدام به اندازه دین مبین اسلام به ویژه کتاب مقدس قرآن به موضوع «آب» نپرداخته اند و آن ناشی از عنایت
ص:61
ویژه این کتاب آسمانی به طبیعت است که «انسان» در بستر آن می زید و می بالد. توجه قرآن به طبیعت و بالاخص آب، همه سویه بوده است.(1)
تنوع موضوع، تفصیل مباحث آب و تأکیدات فراوان قرآن به ارزش و اهمیت آب، بیانگر این حقیقت است. واژه «ماء» اصل عبری آن (مَی، میم) و سریانی «میا» است و در عربی تغییر شکل داد و «ماء» شد. این لغت در اصل به معنی «هر مایع غیر جامدی» است چه آب مطلق باشد یا آب های مضاعف (مثل آب میوه) ولی وقتی به صورت مطلق «ماء» استعمال شود منصوب به آب خالص است. (2)
ص:62

---

1- دانشنامه آب و آبشناسی در قرآن، کریمیان سردشتی، ص 33.
2- ر.ک. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، مصطفوی، ج 11، ص 220 (ماده ماء) المفردات فی غرایب القرآن، راغب اصفهانی، ص 478.
تفسیر آیه وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ ءٍ حَیٍّ
مفسران در تفسیر آیه 30 از سوره (انبیاء) که می فرماید:
«وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ ءٍ حَیٍّ: و هر چیز زنده را از آب بیافریدیم» ، مطالبی را بیان کرده اند که نمونه هایی از آنها بدین شرح است: میبدی در تفسیر کشف الاسرار می نویسد:
«… اَلْماءَ هُوَ النُطْفَة. وَ قیلَ یُریدُ بِه الماءَ المَشروبَ لاَِنَّ اللّهَ سُبْحانَه خَلَقَ الماءَ اَوَّلاً ثُمَّ قَلّبَ الْماءَ نارا وَ خَلَقَ مِنهَا الْجِنّ وَ قَلَّبَهُ ریحا وَ خَلَقَ مِنْهَا الْمَلائِکةَ ثُمَّ اَحالَهُ طینا وَ خَلَقَ مِنْهُ آدَمَ وَ سَألَ اَبُوهَریرَةُ رَسُولَ اللّه ِ صلی الله علیه و آله مِمَّ خَلَقَ اللّهُ الْخَلَقَ فَقال علیه السلام: مِنَ الماء:
… غرض از آب نطفه است … و گفته شده است که غرض از آن آب آشامیدنی است، زیرا خداوند سبحان نخست آب را آفرید، سپس آب را به آتش تبدیل کرد و از آن جن را آفرید و آن را به باد تبدیل کرد و از آن ملائکه را آفرید، آنگاه آن را بدل به خاک کرد و از آن آدم را آفرید. ابوهریرة از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله پرسید خداوند خلق
ص:63
را از چه آفرید؟ پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: از آب».
ظاهر واژه «جعل» در این آیه به معنای «خلق» است زیرا متعدی به مفعولی واحد است و دلیل این قول آیه سوره نور است که می فرماید:
«وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ». مفسرین در خصوص خلقت هر چیزی از آب اختلاف دارند. برخی گویند مقصود از آب در این آیه «نطفه» است زیرا خداوند تمام حیوانات (از جمله انسان) را از طریق نطفه بوجود می آورد و بر این اساس این لفظ عام (ماء) از الفاظ عام مخصوص است که مقصود نطفه می باشد.
برخی نیز گفته اند مقصود از ماء مطلق آب است که حیوانات یا با واسطه یا بی واسطه از آن خلق شده اند. و برخی حیوانات (همچون جانوران دریایی) بدون واسطه از آب خلق شده اند و برخی نیز از طریق نطفه (با واسطه) آفریده می شوند زیرا نطفه نیز از غذا حاصل شده و غذاها نیز بطور کلی منشأ آنها آب است
ص:64
همچون میوه ها و حبوبات و سایر موارد که همه به سبب آب رشد و نمود دارند. (1) امام فخرالدین رازی در تفسیرش شرحی مستوفی راجع به این آیه دارد و گوید برخی از مفسران در مصداق این آیه نیز اختلاف کرده اند و گفته اند: منظور از کُلَّ شَیْ ءٍ حَیٍّ فقط حیوانات زنده است. ولی دیگر مفسرین گویند کلیه نباتات و درختان نیز مشمول این آیه خواهند بود زیرا رشد و نمو حیاتشان باز بسته به آب است و این قول به مراد و مقصود آیه نزدیک تر است. جالب اینکه برخی نباتات و درختان را موجود زنده قلمداد نمی کنند حال آنکه این سخن دلیل چندان استواری ندارد و بلکه خلاف آن در قرآن گزارش شده است و لذا قرآن می فرماید:
«کَیْفَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها: و چگونه زمین را حیات بخشیدیم پس از
*****
1. تفسیر کَشْفُ الاَْسْرارِ وَ عُدَّةُ الاَْبْرار، رشید الدین میبدی، ذیل آیه 30 انبیاء.
ص:65
مرگش»(1) این آیه دلالت می کند که هر آنچه به سبب آب بر روی زمین همچون نباتات و گیاهان و درختان رشد و نمو می کند موجودات زنده قلمداد شده اند.

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

برکات آب
آب و پاکیزگی
«وَ اَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُورا: و از آسمان آبی پاک کننده نازل کردیم». (1)
قابل توجه اینکه در اینجا از آب به عنوان (طهور) یاد شده است که صیغه مبالغه از طهارت و پاکیزگی است و به خاطر همین معنی، مفهوم آن پاک بودن و پاک کردن است یعنی آب به ذات پاک است و هم اشیاء آلوده را پاک می کند اما غیر از آب بسیاری از موجودات پاک هستند ولی هرگز نمی توانند آلوده ای را پاک کنند. اگر آب نبود در یک روز سرتاسر جسم و جان زندگی ما را نجاست و آلودگی فرا می گرفت گرچه آب به طور معمول میکروب کش نیست ولی به خاطر خاصیت حلال بودن فوق العاده اش انواع میکروب ها را می تواند در خود حل کند و
ص:38

---

1- 48 / فرقان.
بشوید و از بین ببرد و از این نظر کمک بسیار مؤثری به سلامت انسان و مبارزه با انواع بیماری ها می کند. علاوه بر این می دانیم که پاکیزه کردن روح از آلودگی ها به وسیله غسل و وضو نیز با آب، انجام می گیرد پس این مایع حیات بخش هم پاک کننده روح است و هم جسم.
اما این خاصیت پاک کننده بودن با تمام اهمیتی که دارد در درجه دوم قرار داده شده لذا در آیه بعد اضافه می کند که هدف ما از نزول باران این است که سرزمین مرده را به وسیله آن زنده کنیم ….