شصت توشه عرفانی از دعای ابوحمزه ثمالی

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

سخن ناشر
دعای ابوحمزه، یکی از بهترین متون در فرهنگ مذهبی ما است که روش ارتباط با معبود، درخواست از خالق و چگونگی بیان درد و دل ها و شیوه معاشقه با او را نشان می دهد. این دعا برای اقشار آسیب مند و گرفتار که فریادرسی جز خدا ندارند؛ و همه درها مگر باب رحمت پروردگار را به روی خود بسته می بینند، بسیار راهگشا و کارگشا است.
یکی از فرازهای این دعا چنین است:
«اللّهمَّ إِنِّی أَجِدُ سُبُلَ الْمَطَالِبِ إِلَیْکَ مُشْرَعَةً وَ أَبْوَابَ الدُّعَاءِ إِلَیْکَ لِلصَّارِخِینَ مَفْتُوحَةً: بار خدایا، من راه های درخواست را به سویت گشوده می بینم و درهای دعا را برای فریادرس خواهان باز می یابم».
آسیب مندان که بر اثر بیماری های صعب العلاج و مددجویانی که فقر و بیچارگی توانشان را بُریده و معلولانی که از سال های نخست زندگی، با مشکلات پیچیده جسمی، روحی، اجتماعی و اقتصادی مواجه هستند، اینان همه راه ها را رفته، همه منابع را تجربه کرده، ولی مشکلات آنان همچنان باقی است و اکنون فقط خداوند را یاری گر خود می دانند و به سوی معبود لایزال و قادر بی همتا آمده اند.
در فراز دیگر این دعا آمده که خداوندا هر وقت بخواهم می توانم به سوی تو بیایم و حاجت بخواهم آن هم بدون واسطه و می توانم با تو خلوت کنم و اسرارم را با تو بگویم. باز در جای دیگر دعا آمده:
«سپاس خدا را که هرگاه می خوانمش پاسخم را می گوید، هر چند هر گاه می خواندم کندی می کنم؛ سپاس خدا را که چون درخواست می کنم عطایم می کند و چون از من قرض می خواهد بخل می ورزم».
ص: 7
روان شناسان در این دوران با تجربه های فراوان به این نتیجه رسیده اند که دعا و نیایش برای انسان نیازمند، غذای روح و روان و برای آسیب مندان جسمی یک ضرورت و روش درمان است. اما چه دعایی بهتر از چنین متنی که به تأیید معصومین علیهم السلام هم رسیده و به لحاظ محتوایی بسیار سازنده است.
حجت الاسلام والمسلمین محمود صلواتی پدیدآورنده این کتاب، از پژوهشگران برجسته حوزه علمیه است که کتاب نهج العباده ایشان در دوازدهمین همایش کتاب سال حوزه علمیه قم برگزیده شده است. ایشان سال ها است مشغول تحقیق و تدریس و بازخوانی دعاها به ویژه دعای ابوحمزه است و با زبان و ادبیات جدید و مورد پسند نسل جوان به شرح آن پرداخته و به اختصار همه قسمت های دعا را توضیح داده اند. از این رو کتابی سودمند برای عموم مردم و به ویژه آسیب مندان است که ما اینک آن را به صورت زیبا در اختیار علاقمندان قرار می دهیم، بدین امید که شفا بخش دردمندان و تعالی بخش نیازمندان باشد.
ص: 8

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

پیشگفتار
بی تردید دعا بیان درخواست های درونی و جلوه آرزوها و ایده آلهایی است که انسان به دنبال آن است. درخواست چیزهایی که می خواهد و الگوهایی که می پسندد.
دعا آغاز حرکت است از آنچه هست، به آنچه باید باشد. دعا یک نوع هدف گذاری، نقطه زنی و جهت گیری است، که انسان را وا می دارد بداند در زندگی چه بخواهد، به دنبال چه چیز باشد و به کدام سو حرکت کند.
دعا درخت تناوری است که در ابعاد مختلف زندگی و در ساختار وجودی هر انسان ریشه دوانیده اما شاخه های بلند آن بر بال تخیل نشسته و تا دوردست ها گسترده است. در چارچوب «دعا» و به تعبیر فارسی آن «درخواست» هم جهان بینی مطرح است و هم جهان شناسی، هم اعتقادات است و هم اخلاق، هم نیازهای فردی است و هم اجتماعی، هم دنیایی است و هم آخرتی و ازاین رو درخواست کننده باید به درخواست های خود توجه داشته باشد، و بداند چه می خواهد و چه باید بخواهد و چگونه باید برنامه ریزی کند تا به درخواست های خود برسد.
در دعاهای ائمه معصومین و پیشوایان دین علیم السلام به ویژه دعاهای امام سجاد علیه السلام به همه این نکات پرداخته شده و نیازهای مختلف انسان بازگفته شده است. که نه تنها باید آن ها را خواند بلکه باید در آن ها اندیشید و به توشه گیری از آن ها پرداخت. دعای ابوحمزه ثمالی یکی از آن دعاهای شریف است که از جامعیت ویژه ای برخوردار است و در شب های ماه مبارک رمضان خوانده می شود.
محمود صلواتی
فروردین ماه 1397 ﻫ .ش
ص: 9

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

درباره ابوحمزه ثمالی
ثابت بن دینار مکنّی به «ابوحمزه» از بزرگان کوفه و از زاهدان و محدثان و فقیهان زمان خود است که زمان چهار امام – امام سجاد، امام باقر، امام صادق و مدتی از زندگانی امام کاظم علیهم السلام - را درک کرده است
از فضل ابن شاذان روایت است که می گفت:
ابوحمزه در زمان خود همانند سلمان فارسی در زمانش بود.(1)
در رجال کشی نیز آمده است که:
ابوحمزه در زمان خود همانند لقمان در زمانش بود.(2)
شیخ طوسی در الفهرست خود می نویسد:
ثابت بن دینار مکّنی به ابوحمزه فردی است ثقه و کتاب النوادر و کتاب الزهد از اوست(3)
نجاشی درباره وی می نویسد:
ابوحمزه، کوفی و ثقه است که سه فرزندش نوح، منصور و حمزه به همراه زید بن علی به شهادت رسیدند و چهار امام را درک کرده و از آن ها حدیث روایت کرده است، وی از ثقات و معتمدین روات شیعه است که در سال 150 هجری قمری از دار دنیا رفت. دارای تفسیر قرآن و کتاب النوادر است. رسالة الحقوق امام سجاد نیز از طریق ایشان روایت شده است.(4)
مرحوم صدوق در من لایحضره الفقیه می نویسد:
ص: 10

---

1- . الکنی والالقاب 2/1189.
2- . رجال کشی 3/273.
3- . الفهرست /41.
4- . رجال نجاشی /296.
ابوحمزه از طایفه طیّ و از بنی ثَقُل است که به ثُماله نسبت داده شده چون خانه اش در آنجا بود و مورد وثوق است.(1)
سید محسن امین در اعیان الشیعه می گوید:
ابوحمزه ثُمالی، ثابت بن ابی صفیّه بن دینارِ کوفی، از اصحاب علی بن حسین و امام باقر و صادق و کاظم علیم السلام است که دعای بزرگ سحرهای ماه مبارک رمضان – که به دعای ابوحمزه شناخته شده و بلاغت و مضامین آن به درستی آن گواهی می دهد- را از امام سجاد(ع) روایت کرده است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

جایگاه ابوحمزه در فقه

ابوحمزه علاوه بر نقل روایت، خود از فقیهان و اسلام شناسان برجسته
زمان خود بود و از کرسی تدریس فقه برخوردار بوده است.
مرحوم حاج شیخ عباس قمی از برخی بزرگان شیعه گزارش می کند:
ابوحمزه به زیارت قبر امیرالمؤمنین(ع) مشرف گشته و نزدیک تربت مقدس می نشست و فقهای شیعه خدمتش جمع می شدند و از جنابش اخذ حدیث و علم می کردند.(2)
و نیز هم ایشان می نوسید:
جمعی از خراسانی ها نزد شخصی به نام ابوجعفر از اهل خراسان جمع شدند و از وی خواستند اموال و متاع هایی را همراه با مسائلی که بعضی برای استفتاء بود و برخی برای مشورت نزد حضرت صادق(ع) در کوفه ببرد. ابوجعفر آن اموال و سؤالات را با خود به کوفه برد و چون به زیارت امیر مؤمنان مشرف شد، شیخی را دید در ناحیه مقدسه نشسته و جماعتی دور او حلقه زده اند، از حال آنان جویا شد گفتند ایشان
ص: 11

---

1- . من لایحضره الفقیه 4/ شرح مشیخته الفقیه /36.
2- . منتهی الامال، باب هشتم فصل ششم.
جماعتی از فقهای شیعه هستند که از این شیخ استماع فقه می کنند، از آن جماعت پرسید که این شیخ کیست؟ گفتند: ابوحمزه ثمالی است(1)

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

جایگاه ابوحمزه در تفسیر

ابن ندیم نیز به هنگام برشمردن تفاسیر قرآن کریم از تفسیر ابوحمزه یادکرده و می نویسد:
او همان ابوحمزه ثمالی – ثابت بن دینار- است که رساله ی حقوق علی بن حسین(ع) را نیز روایت کرده است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

اهمیت دعای ابوحمزه

ازجمله روایات منقول از امام علی بن حسین(ع) دعای مشهور و معروف آن حضرت در سحرهای ماه مبارک رمضان است که به نام راوی آن یعنی ابوحمزه ثمالی شهرت یافته است.
این دعا را شیخ ابومحمد هارون بن موسی تَلّعکبری به سند خود از حسن بن محبوب زرّاد و او از ابوحمزه روایت کرده است.(2)
مرحوم حاج شیخ عباس قمی در کتاب مفاتیح الجنان در اعمال سحرهای ماه مبارک رمضان به درج این دعا پرداخته و در مقدمه آن می نویسد «حضرت امام زین العابدین(ع) در ماه مبارک رمضان بیشتر شب را نماز می خواند و چون سحر می شد این دعا را می خواند.»
بی تردید شیوایی واژگان، نظماهنگ فرازها، استواری مفاهیم و ژرفایی مضامین این دعای شریف بر صحت و درستی آن گواه است. این دعای شریف در این ماه ضیافت الهی خوانندگان نیایشگر را بر سفره احسان خداوندی فرا می خواند و تشنگان رحمتش را از دریای محبتش سیراب می سازد، که در اینجا ما به توشه گیری از این سفره گسترده می پردازیم.
ص: 12

---

1- . منتهی الامال، باب هشتم، فصل ششم.
2- . این دعا در مصباح المتهجّد /401؛ اقبال الااعمال /67؛ بحارالانوار 98/83 حدیث 2؛ مصباح کفعمی /588؛ البلد الامین /205؛ صحیفه 2/73؛ وسائل الشیعه 5/174؛ صحیفه جامعه دعای 116و نهج العباده /396 دعای 91 آمده است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

توشه ی اول: گوناگونی تربیت خداوندی
الهی لا تؤدبنی بعقوبتک.
بار خدایا، با کیفرت ادبم مکن!

ادب چیست؟
ادب زیرمجموعه تربیت است و خداوند متعال «رب العالمین» همه موجودات را به گونه ای در زیر چتر پرورش خود دارد و در این میان انسان به خاطر اختیاری که خدا به او عطا فرموده به صورت ویژه نیازمند پرورش و عنایت اوست. تربیت خواهی و ادب جویی از خدا بدین معنی است که خداوند دست آدمی را بگیرد و او را به راهی که در جهت رشد و فلاح و رستگاری اوست راهنمایی کند.
ادب اندازه نگه داشتن و رعایت حالت اعتدال است، ادب در گفتار، ادب در رفتار، ادب در زندگی فردی و روابط اجتماعی همه از مصادیق ادب است. انسان مؤدب کسی است که در هر کار اندازه نگه می دارد، به حریم دیگران احترام می گذارد و کردار نیک، به صورت ملکات نفسانی او درآمده است. امیرمومنان7 در نهج البلاغه می فرماید: الاداب حُلل مجدده(1)
آداب پسندیده زیورهایی است که انسان را همواره تازه و به روز نگه می دارد.
مولانا در مثنوی گوید:
ص: 13

---

1- . نهج البلاغه، حکمت 5
از خدا جوییم توفیق
ادب بی ادب تنها نه خود را داشت بد مائده
از آسمان در می رسید درمیان قوم موسی چندکس منقطع
شد خوان و نان از آسمان
بی ادب
محروم ماند از فیض رب
بلکه آتش بر همه آفاق
زد بی شراب و بیع و بی گفت و شنید
بی
ادب، گفتند کو سیر و عدس
ماند رنج زرع و بیل و داسمان(1)
دانشمندان در تعریف ادب گویند:
الادب اجتماع خصال الخیر - متخلق شدن به هدف های پسندیده و خصلت های نیک ادب است.
خواجه عبدالله انصاری در کتاب صدمیدان گوید:
میدان پنجاه وپنجم ادب است از میدان احسان میدان ادب زاید قوله تعالی: الحافضون لحدودالله.
ادب: به حد زیستن است و قدم به اندازه نهادن، و آن در سه­چیز است: در خدمت، در معرفت و در معاملت.
ادب در خدمت: اجتهاد و تکلف نه. احتیاط و وسواس نه. سماحت و تهاون نه.
ادب در معرفت در سه چیز است: بیم و نومیدی نه. امید و ایمنی نه. گستاخی و شوخی نه.
ادب در معاملت سه چیز است: رفق و مداهنت نه، صلابت و مناقشت نه، یاد نعمت و لاف نه.(2)
ادب به مرحمت و ادب با عقوبت
ص: 14

---

1- . مثنوی دفتر اول
2- . شرح منازل السائرین، به نقل از صد میدان/377.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

ادب خداوند متعال نسبت به بندگان بر دو گونه است. گاه بر پایه مهر و محبت و لطف و احسانی است که نسبت به بندگان فرمان بردار خود دارد و گاه به وسیله عقوبت و عذاب است نسبت به کسانی که به نافرمانی و معصیت و گناه روی می آورند.
تأدیب و تربیت از نوع نخست، فرمان و هشدار هایی است که در کلام خویش بدانان می دهد، مانند این آیه شریفه که به پیامبرش فرمود: خذالعفو و امر بالعُرف و اعرض عن الجاهلین(1)
راه گذشت در پیش گیر به نیکی فرمان ده و از نادانان روی گردان.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

در کلامی از امام صادق7 روایت شده است که فرمود:
خداوند متعال پیامبرش را به نیکی ادب کرد، و چون ادبش به کمال رسید فرمود: «تو دارای اخلاق آراسته ای هستی» آنگاه امر تربیت و تأدیب مردم را بدو سپرد.(2)
امیرالمؤمنین7 در خطبه قاصعه به گونه ای دیگر از تربیت پیامبر توسط خداوند اشاره می کند و می فرماید:
چون پیامبر خدا9 از شیر گرفته شد خداوند یکی از
بزرگوارترین فرشتگانش را بر تربیت وی گماشت تا وی را در شب و روز به راه بزرگواری و اخلاق نیکو به پیش برد.(3)
ص: 15

---

1- .[1] اعراف/199.
2- . انّ الله عزوجل ادّب نبیه فاحسن ادبه، فلّما اکمل له الادب قال: و انک لعلی خلق عظیم، ثم فوّض الیه امرالناس.. بحارالانوار 17/4.
3- . و لقد قرن الله به «ص» من لدن ان کان فطیمأ اعظم ملک من ملائکته یسلک به طریق المکارم و محاسن اخلاق العالم لیله و نهاره. نهج البلاغه خطبه قاصعه.