شصت توشه عرفانی از دعای ابوحمزه ثمالی

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

توشه ی سی و ششم: اعتراف به گناه زمینه استجابت دعا

سیّدی اناالصغیرالذی ربیته واناالجاهل الذی علّمته و اناالضّال الذی هدیته و اناالوضیع الذی رفعته و اناالخائف الذی آمنته
سرورم، من آن کوچکم که پرورشش دادی،
من آن نادانم که آگاهش ساختی،
ص: 89

---

1- . المزمّل /8.
2- .[2] خواجه عبدالله، صدمیدان، میدان بیست و ششم تبتّل.
من آن گمراهم که هدایتش کردی،
من آن فرومایه­ام که بزرگی­اش بخشیدی من آن ترسانم که ایمنش ساختی ...
یکی از عوامل تأثیرگذار در استجابت دعا اظهار عجز و ناتوانی در برابر پروردگار و اعتراف به تقصیر و گناه است. تا انسان به جرم و گناه خود اعتراف نکند چگونه می­تواند در صدد جبران آن باشد. تا به ناتوانی خود اقرار نکند چگونه می­تواند خود را نیازمند یاری پروردگار ببیند؟ تا نعمت­های خدا را که به وی عطا فرموده یک یک برنشمرد چگونه می تواند در مقام سپاسگزاری برآید. امام سجاد7 در این فراز بلند از دعا به این موضوع پرداخته و یک به یک نعمت­ها و عنایت­های خدا را برشمرده است.
از امام صادق7 روایت است که فرمود:
به خدا سوگند هیچ بنده­ای از گناه بیرون نرفت مگر با اقرار و اعتراف به آن گناه.(1)
امیرمومنان7 نیز در مناجات شعبانیه می فرماید:
بار خدایا! اقرار به گناه را وسیله ای برای تقرّب به تو قرار دادم.(2)
ص: 90

---

1- . والله ما خرج عبدٌمن الذنب الاّ بالاقرار. عدۀ الداعی /167.
2- .[2] جعلت الاقرار بالذنب الیک وسیلتی. مفاتیح الجنان، اعمال ماه شعبان.
خواجه عبدالله در تفسیر عرفانی آیه شریفه انتم الفقراء الی الله (1)-
شما به خدا نیازمندید – گوید:
بدان که فقر بر دو قسم است فقر خلقتی و فقر صفتی: فقر خلقتی عام است و عامل هر حادثی که از عدم به وجود آید می شود – چون هر آفریده نیازمند آفریدگار است – در آغاز نیازمند آفرینش است آنگاه نیازمند پرورش. پس خداوند بی نیاز است و همه بدو نیازمندند.(2)
پیر طریقت گفت:
شرط محبت غیرت است
و دوستان حال خود را به هرکس ننمایند،
و کسی که به هر دوجهان نظر ندارد و خدا را همواره در نظر دارد،
وی را فقیر گویند.
فقیر به خدا توانگر است،
که توانگری در سینه می باید نه در خزینه
فقیر آن است که در دوجهان جز خدا برای خود دست آویزی نبیند و نظر به خود ندارد و به ذات و صفات خویش چهارتکبیر زند.(3)
ص: 91

---

1- . فاطر/ 15.
2- . کشف الاسرار تفسیر آیه 15 سوره فاطر.
3- .[3]. شرح منازل السائرین / 386.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

توشه ی سی و هفتم: زیبا آرایی نفس (تسویل)

الهی لم اعصک حین عصیتک و انا بربووبیّتک جاحد ولابامرک مستخفّ ولالعقوبتک متعرّض ولا لوعیدک متهاون لکن خطیئۀ عرصنت وسوّلت لی نفسی و غلبنی هوای.
پروردگارا، آنگاه که مرتکبِ نافرمانی ات شدم،
نافرمانی ات نکردم که منکر پروردگاریت باشم،
یا اینکه امرت را سبک انگارم، یا این که سزاوارِ مجازاتت شوم،
یا اینکه تهدیدهایت را ناچیز شمارم؛
بلکه ازآن رو بود که خطایی پیش آمد،
و نفسم آن را برای من آراست،
و هوایم بر من چیره گشت،
نفس انسان همواره بدی ها را در نظر انسان می آراید و گناهان را کوچک جلوه می دهد تا آدمی را به انجام گناه تشویق کند که در فرهنگ قرآن به این امر«تسویل» گفته می شود
کتاب مفردات راغب که در شرح واژه های قرآن است در تفسیر این واژه می نویسد:
ص: 92
تسویل آراستن نفس است آنچه را بدان علاقه دارد و جلوه دادن صورت زیبا، تسویل از ریشه سئول است و سُئول درخواست چیزی است که نفس بدان علاقه دارد.(1)
در قرآن کریم در سه مورد به این مطلب اشاره شده است
1. در مورد سامری که مجسمه­ی گوساله­ای را که صدایی داشت درست کرد و بنی اسرائیل را به پرستش آن واداشت، حضرت موسی چون از کوه طور بازگشت وی را مورد بازخواست قرار داد که چرا دست به این کار زده است، وی در پاسخ گفت: هوی نفس این کار را در نظرم آراست! کذالک سوّلت لی نفسی(2).
2. برادران حضرت یوسف چون پیراهن خون­آلود وی را برای یعقوب آوردند و گفتند گرگ وی را دریده است، حضرت یعقوب فرمود : بل سوّلت لکم انفسکم امرأ فصیر جمیل.(3)
یوسف را گرگ نخورده است، بلکه نفس فریبکار شما، کار ناپسندی را در نظرتان آراست و من در این پیشامد شکیبایی می ورزم و در فراق یوسف از خدا کمک می­گیرم.
3. در داستان قابیل و هابیل که نفس قابیل کشتن برادر را در نظرش آراست و در پاسخ به حسادت خویش برادرش را به قتل رسانید قرآن کریم این داستان را این گونه بیان فرموده است: فطوّعت له
ص: 93

---

1- .[1] مفردات راغب ماده سئول.
2- . طه /96
3- .[3] یوسف /18.
نفسه قتل اخیه فقتله (1)
نفس اماره کشتن برادرش را برای وی آراست پس او را کشت.
پیر طریقت را از انفاس نیک­بختان و بد­بختان پرسیدند، گفت:
نفس بدبخت، دود چراغی است کشته، در خانه ای تنگ و بی در و نفس نیک­بخت، چشمه آبی است روشن و روان
در بوستانی آراسته و پرثمر.(2)

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

توشه ی سی و هشتم: توسل به قرآن و پیشوایان دین

اللّهم بذمۀ الاسلام اتوسّل الیک.
و بحرمۀ القرآن اعتمد الیک و یحبّی النبیّ الامّی القرشیّ الهاشمّی العربیّ التهامیّ المکیّ
المدنیّ ارجوالزلفۀ لدیک
بار خدایا، به حق اسلام به تو متوسل می شوم،
و به حرمت قرآن به تو اعتماد می کنم،
و به دوستیم نسبت به پیامبر امّی، قرشی، هاشمیِ، عربیِ،
تهامّیِ، مکّیِ، مدنی، نزدیک شدن به تو را امیدوارم.
ص: 94

---

1- . مائده /30.
2- . کشف الاسرار، تفسیر سوره هود.
در این فراز از دعا امام سجاد7 توسل به اسلام و قرآن و پیامبر و دیگر پیشوایان دین را یادآور شده که اینان در دنیا بهترین الگو برای انسان و در آخرت زمینه دستیابی به عالی ترین مقامات معنوی و درجات بهشتی را برای انسان رقم می زنند اینان واسطه­هایی هستند که انسان را به خدا نزدیک می کنند و همراهانی هستند که بشر را از وحشت و تنهایی می­رهانند در روایتی از پیامبر خدا نقل است که فرمود:
قران را بخوانید و از آن یاری خواهید، که خدای متعال دلی را که ظرف قرآن است عذاب نمی­کند.(1)
در روایت دیگری از امیرمؤمنان7 آمده است که فرمود:
شفاعت قرآن در روز قیامت برای حاملانش پذیرفته است.(2)
در تفسیر مجمع البیان ذیل آیه شریفه و من یطع الله و الرسول فاولئک مع الذین انعم الله علیهم من النبین والصدیقین والشهداء والصالحین و حسن اولئک رفیقا.(3)
- کسی که خدا و پیامبرش را پیروی کند (روز رستاخیز) هم نشین کسانی است که خدا نعمتش را بر آنان تمام کرده، از پیامبران و صدیقان و شهیدان و صالحان و اینان رفیقان و همراهان خوبی هستند – آمده است:
روزی شخصی خدمت پیامبر خدا رسید و گفت: ای پیامبر خدا! شما در نزد من محبوب­تر از خود و فرزندانم هستید
ص: 95

---

1- . اقرؤاالقرآن و استظهروه فانّ الله تعالی لا یعذب قلبأ وعاء القرآن. جامع الاخبار /205.
2- . من شفع له القرآن بوم القیامه شفّع له. نهج البلاغه. خطبه /176.
3- . نساء /69.
اما هنگامی که به یاد مرگ می­افتم می­اندیشم که دیگر شمارا نمی­بینم، در این هنگام جبرئیل نازل شد و آیه فوق را فرود آورد. که بیانگر این است که افراد می­توانند در رستاخیز در رتبه پیامبران و امامان و شهیدان و صالحان باشند مشروط براینکه آنان را پیروی کنند.(1)
مولوی در توسل به پیشوایان دین و حرمت نام پیامبر مصطفی صلوات­الله وسلامه علیه گوید:
مهر پاکان در میان جان نشان
کوی نومیدی مرو امیدهاست
صحبت صالح تو را صالح کند
بود در انجیل نام مصطفی
طایفه­ی نصرانیان بهر ثواب
بوسه دادندی بدان نام شریف
نام احمد چون حصاری شد حصین
دل مده الّا به مهر دلخوشان
سوی تاریکی مرو خورشیدهاست
صحبت طالح تو را طالح کند
آن سه پیغمبران بحر صفا
چون رسیدندی بدان نام و خطاب
رونهادندی بدان وصف لطیف
تا چه باشد ذات آن روح­الامین(2)

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

توشه ی سی و نهم: امید به رحمت پروردگار

فوعزتک لوانتهرتنی مابرحت من بابک ولا کففت عن تملُّقک الی من یذهب العبد الّا الی مَولاه
ص: 96

---

1- . تفسیر مجمع البیان ذیل آیه فوق.
2- .[2] مثنوی معنوی /47، تهران، انتشارات جاویدان.
والی من یلتجی­ء المخلوق الّا الی خالقه؟!
سوگند به عزتت که اگر برانیم، از درگاهت دور نمی گردم؛
و از گفتن خوبی هایت دست نمی­کشم،
بنده به سوی چه کسی جز مولایش رود؟
و آفریده به چه کسی جز آفریدگارش پناه برد؟
رحمت الهی تجلی رحمانیت خداست و احسان و اعطاء و بخشش و انعام واژه هایی است که مهرگستری خداوند را به نمایش می گذارد و
این مهرگستری برای همۀ آفریدگان است «و رحمتی وسعت کل شیئ»(1)- رحمت من بر همه چیز گسترده است.
مرحوم علامه طباطبایی در ذیل این آیه شریفه می فرماید:
رحمت بر دو گونه است:
1. رحمت عامّه الهیّه که مؤمن و کافر و نیکوکار و فاجر و جاندار و بی جان را فرا گرفته است و بر پایه آن همه موجودات به راه کمال خود می­روند.
2. رحمت خاصه خداوند که همان عطای گوارایی است که در برابر عبودیت به بندگان خود عنایت می­کند و این ویژه مؤمنان صالح و نیک کردار است و این همان حیات طیبه­ی نورانی در دنیا و رضوان و بهشت در آخرت است.(2)
سعدی درباره رحمت عامه الهی گوید:
ص: 97

---

1- . اعراف /56.
2- . المیزان 9/288. ذیل آیه 56 اعراف.
بارانِ رحمت بی حسابش همه را رسیده و خوان نعمت بی­دریغش همه­جا کشیده، پرده­ی ناموسِ بندگان به گناهِ فاحش نََدَرَد و وظیفه­ی روزی به خطایِ منکر نَبُرَد(1)
و انسان نیایشگر در این دعا نه تنها رحمت گسترده الهی را پاس می دارد، بلکه به رحمت ویژه او نیز چشم امید بسته است و رحمت خاصه او را از وی درخواست می کند.
خواجه عبدالله در کتاب صدمیدان گوید:
از میدان «فرار» میدان رجاء(امید) زاید. قوله تعالی «ویرجو رحمة ربّه» یقین را دو پر است یکی ترس و دیگری امید و که تواند با یک پر بپرد؟!
امید مرکب است و اجتهاد(کوشش) زادِ راه و عبادت عُدّت (امکانات سفر) مثال ایمان چون مثال ترازوست: یک کفه ترس و کفه دیگر امید و زبانه دوستی و کفه ها به اخلاق نیکو آویخته.(2)

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

توشه ی چهلم: گریه بر هر درد بی درمان دواست

واَعِنّی بالبکاء علی نفسی فقدافنیت بالتسویف والامال عمری وقدنزلت منزلۀ الایسین من خیری فمن یکون اسوء حالاً منّی ان انا نقلت علی مثل حالی الی قبری
ص: 98

---

1- . گلستان سعدی دیباچه.
2- .[2] شرح منازل السایرین به نقل از صد میدان /305.
و مرا بر گریه بر خویشتن یاری ده
که با پشت سراندازی و آرزوها عمرم را فنا کردم،
و به جایگاه ناامیدان از نیکی فرود آمدم؛
پس چه کسی حالی بدتر از من دارد
اگر با چنین حالی به قبرم منتقل شوم؟
از امیرمؤمنان7 روایت است که فرمود:
گریستن از ترس خدا دل را نورانی می کند.(1)
در روایت دیگری از آن حضرت است.
گریستن از ترس خدا کلید رحمت است.(2)
در روایت دیگری از امام باقر7 آمده است:
همه چشم ها روز قیامت گریانند مگر سه چشم:
چشمی که در راه خدا شب را نخفته باشد
چشمی که از ترس خدا گریسته باشد
چشمی که از محرمات الهی چشم فروبسته باشد.(3)
و این است که امام7 می فرماید بار خدایا مرا بر گریه بر خویشتن یاری ده.آنگاه می­فرماید: چرا نگریم؟
می­گریم برای تاریکی قبرم
می­گریم برای بیرون شدن جانم.
ص: 99

---

1- .[1] البکاء من خشیۀ الله ینیرالقلب غرر الحکم /2037
2- . البکاء من خشیۀ الله مفتاح الرحمة غرر الکم /2037
3- . کل عین باکیۀ یوم القیامه غیر ثلاثِ: عین سهر فی سبیل الله و عین فاضت من خشیۀ الله و عین غضت عن محارم الله، بحارالانوار 7/195.
می­گریم برای تنگی گورم.
می­گریم برای پرسش نکیر و منکر از کردارم
می­گریم برای بیرون آمدن از گورم
برهنه، درمانده، بار سنگینم را بر پشت گرفته!
خواجه عبدالله در تفسیر عرفانی آیه شریفۀ سورۀ یوسف: «وابیضت
عیناه – چشمان یعقوب از گریه بر یوسف سفید شد» نویسد:
چشمان یعقوب از اندوه فراق یوسف سفید شد، آری یعقوب، بر بنده­ی خدا گریست چشمانش را از دست داد، لیکن داوود برای خدا گریست چشمانش را از دست نداد.
گریستن از برای حق دو قسم است: گریستن به چشم و گریستن به دل، گریستن به چشم گریستن توبه کاران است
که از بیم خدا بر گناه خویش گریند.
گریستن به دل، گریستن عارفان است که از بیم دیدار خدا، بر جلال و عظمت خویش گریند، به بیان دیگر، گریۀ تائبان از حسرت و نیاز است و گریۀ عارفان از راز و ناز.
پیر طریقت گفت:
خدایا در سر گریستن دارم دراز،
ندانم از حسرت گریم یا از ناز،
گریستن از حسرت بهره­ی یتیم است
و گریستن شمع بهر ناز
از ناز گریستن چون بود؟
این قصه­ای است دراز!(1)
ص: 100

---

1- . تفسیر کشف الاسرار در تفسیر آیه 84 سوره یوسف.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

توشه ی چهل و یکم: کرم پروردگار و زبان سپاسگزار

افبلسانی هذا الکالّ اشکرک؟!
ام بغایۀ جهدی فی عملی ارضیک؟!
و ما قدر لسانی یاربّ فی جنب شکرک
و ما قدر عملی فی جنب نعمک و احسانک
آیا با این زبانِ ناتوانم سپاست گویم؟!
یا با نهایت کوشش در کردار خشنودت سازم ؟!
توانِ زبانم – پروردگارا – در برابر سپاست
چیست؟
و اندازه کردارم در برابر نعمت­ها و احسانت چیست؟
کَرَم در لغت به معنی سخاوت، شرافت عزت و بزرگواری است مفردات راغب گوید: کَرَم اگر وصف خدا باشد منظور احسان و نعمت آشکار اوست و اگر وصف انسان باشد نمادی از اخلاق و کردار پسندیده اوست. کسی را کریم می گویند که اخلاق و کردار پسندیده در او بروز و ظهور داشته باشد.(1)
و زبان ابزاری است که انسان بزرگوار به وسیله آن به ستایش و نیایش پروردگار که کریم­ترین کریمان است می­پردازد و ادبیات دینی ما سرشار
ص: 101

---

1- . مفردات را غب واژه کَرَمَ.
از نیایش و ستایش است. ستایش بیان حقایقی است که خداوند آفریده است و نیایش چیزی فراتر از آن یعنی بزرگداشت آفریدگان و آفریدگار آن هاست. که در قالب دعا انسان این حق­شناسی خود را ابراز می­دارد.
امام حسین7 در دعای عرفه می فرماید: «بلند مرتبه­ای ای خداوند مهرگستر مهربان تا آنجا که چون زبان به سخن گشودم نعمت های گسترده­ات را بر من به کمال رساندی»(1)
بی­تردید یکی از وظایف زبان سپاسگزاری از خداوند است، گرچه به زبان نیز انسان نمی­تواند سپاسگزاری کوچک ترین نعمت­های خدا را به جای آورد.
سعدی گوید:
بنده همان به که زتقصیر خویش
ورنه سزاوار خداوندیش
عذر به درگاه خدا آورد
کس
نتواندکه به جای آورد(2)
و خواجه عبدالله گوید:
ای گشاینده زبان های مناجات گویان
و انس افزای خلوت­های ذاکران
و حاضر نفسهای رازداران!
جز یاد کرد تو ما را همراهی نیست
جز یادداشت تو ما را توانی نیست
و جز از تو به تو ما را دلیل و رهنمایی نیست.
ای قائم به یادِ خویش
ص: 102

---

1- .[1]. فتعالیت یا رحیم و یا رحمن حتی اذا استعملت ناطقاً بالکلام، اتممت علّیَ سوابق الانعام. مفاتیح الجنان دعای عرفه.
2- .[2]. گلستان سعدی، دیباچه
و از هر یادکننده به یادِ خود بیش
یاد توست که تو را رسد
ورنه از رهی چه آید که تو را سزد؟(1)

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

توشه ی چهل و دوم: بیم و امید دو بال پرواز به سوی خدا
سیدی الیک رغبتی
والیک رهبتی و الیک تأمیلی
و قدساقنی الیک املی
وعلیک یا واحدی عکفت همّتی
و فیما عندک انبسطت رغبتی
سرورم، رغبتم به سوی توست،
بیمم از تو و عشقم به کوی توست،
آرزویم مرا به سویت رانده،
و به تو ای یگانه­ام همتم وابسته شده،
و بدانجه نزد توست علاقه­ام گسترش یافته،
یکی از آداب دعا خواندن خدا در حال رغبت و رهبت و همراه با خوف و رجاست.
قرآن کریم می فرماید: تتجافی جنوبهم عن المضاجع.یدعون ربّهم خوفاً و طمعاً(2)
سجده­کنندگان و تسبیح­گویان پروردگار در دل شب
ص: 103

---

1- . کشف الاسرار، تفسیر سوره بنی­اسرائیل و نیز تفسیر سوره احزاب.
2- سجده/16
پهلوهایشان از بسترها نهی می گردد و پروردگارشان را با بیم و امید می خوانند.
طمع در آیه شریفه همان رغبت و امید است.
از امام صادق7 روایت است که فرمود:
مؤمن، مؤمن نخواهد بود تا آن که ترسان و امیدوار باشد و ترسان و امیدوار نمی باشد تا برای آنچه از آن می­ترسد و بدان امیدوار است عمل کند.(1)
پیر طریقت گوید:
نداء حق بر سه قسم است:
یکی را به نداء وعید خواند، از روی عظمت که به خوف افتد.
یکی را به نداء وعد خواند، به نعمت رحمت که به رجاء افتد.
یکی را به نداء لطف خواند، به حکم انبساط، که به مهر افتد.
بنده بایدکه میان این سه حال گردان باشد:
اول: خوفی که او را از معصیت باز دارد
دوم: رجایی که او را بر طاعت دارد
سوم: مهر که او را از خود باز رهاند.(2)
مرغ ایمان را دو پر خوف ورجاست
مرغ را بی پر پرانیدن خطاست.(3)
ص: 104

---

1- . لایکون المؤمن حتی یکون خائفاً راجیاً و لایکون خائفاً راجیاً حتی یکونَ عاملاً لما یخاف و یرجوا. بحار الانوار 14/147.
2- . کشف الاسرار 3/131 تفسیر سورة توبه.
3- .[3] شرح منازل السائرین /305.
توشه ی چهل و سوم: آنگاه که زبان در برزخ از پاسخ فرومی ماند
الهی ارحمنی اذا انقطعت حجّتی
وکَلَّ عن جوابک لسانی و طاش عند سئوالک ایّای لُبّی
بار خدایا، رحمم کن آنگاه که حجتم گسسته شود،
و زبانم از پاسخت فروماند،
و خردم در برابر پرسشت از من سرگردان شود،
در این فراز از دعا امام7 سختی های عالم برزخ را یاد آور می شود و می­فرماید: بار خدایا آنگاه که زبانم از گفتار فرو می ماند و در برابر کارهای ناپسندم حجت و دلیلی ندارم بر من ترحّم کن.
از امام علی بن حسین7 روایت است که فرمود:
چون به خانه قبر درآمدی نکیر و منکر برای سئوال از تو وارد قبر می­شوند و امتحانت شدید است. نخستین پرسش درباره پروردگار است که آن را عبادت می­کردی و از پیامبرت و از دین که بدان پایبند بودی و از کتابت که می­خواندی و از امامی که ولایت او را داشتی، آنگاه از عمرت می­پرسند که در چه راهی آن را گذراندی و از مالت که از کجا به دست آوردی و در چه راهی تلف کردی؟ پس احتیاط کن و به خود نظر افکن و برای جوابت پیش از آزمون و پرسش خود را آماده نما.
ص: 105
اگر مؤمنِ با تقوا و عارف به دین و پیرو امامانِ صادقت باشی به بهشت و رضوان الهی و خوبی­ها و نیکی­ها وعده داده می­شوی و فرشتگان روح و ریحان از تو استقبال می­کنند و اگر چنین نباشی، زبانت سنگین می­شود و به لکنت می­افتی، دلیل­هایت باطل می­شود و از جوابت در می­مانی و به آتش بشارت داده می­شوی و فرشتگان عذاب به استقبالت می­آیند آنگاه فنُزُلُ من حمیم و تصلیۀ جحیم.(1) با آب جوشان پذیرایی می­شوی و به دوزخ در می­آیی.(2)
عالم عارف مرحوم آیۀ­الله – حاج شیخ حیدرعلی صلواتی در شرح این فراز از دعای شریف کمیل «یاربّ ارحم ضعف بدنی ورقّۀ جلدی و دقّۀ عظمی» گوید:
ای
خداوند رئوف و مهربان
نی مرا حال و نه قوت، نی توان
هرچه گویم عذر خود داناتری
رخنه در بنیان نموده پیریم
جسم
نیرومندگشته مستمند
این کهولت با نقاهات عنیف
یا الهی سیدی یا مستعان
راحم
حال ضعیف و ناتوان
غیر جلد نازکی و استخوان
خالقی و راحمی و رهبری
بر شکسته کرّ و فرِ شیریم
در امور خویشتن زار و نژند
می­کشد در ذلت و نکث کثیف
دستگیری کن که هستم ناتوان(3)
ص: 106

---

1- .[1] اشاره به آیات 93و 94 سورة واقعه
2- . بحار الانوار 6/223، حدیث 26.
3- .[3] راز و نیاز علی با خدا (نجم­السهیل) 383
توشه ی چهل و چهارم: اعتماد به خدا
سیدی علیک معتمدی و معوّلی و رجایی و توکّلی
و برحمتک تعلّقی و بفنائک احطُّ رحلی
و بجودک اقصد طلبتی
سرورم، اعتماد و اطمینان و امید و توکلم بر توست
و دلبستگی­ام به توست.
در جوار رحمتت بار می­افکنم
و خواسته­ام را از احسان تو می­خواهم
اعتماد به خدا و توکل بر خدا سرمایه حقیقی هرسالک الی­الله است از امام صادق7 روایت است که در هر روز از ماه رجب این دعا را می­خواند: خاب الوافدون علی غیرک و خسرالمتعرّضون الّا لک وضاع الملمّون الّا بک.(1)...بار
خدایا کسانی که بر غیر تو وارد شوند محرومند و آنان که به درگاه غیر تو روند زیانکارند و کسانی که بر غیر تو فرود آیند ضایع می­گردند.
از حضرت علی7 نیز روایت شده است که فرمود:
تواناترین مردم در ایمان کسی است که توکلش به خدا بیشتر باشد.(2)
ص: 107

---

1- .[1] مفاتیح الجنان، دعاهای هر روز ماه رجب.
2- .[2] اقوی الناس ایماناً اکثرهم توکّلاً علی الله سبحانه.غررالحکم 8.328
اما به این نکته نیز باید توجه داشت که توکل به خدا و اعتماد بر او به معنای بی­برنامه­گی و بی­توجهی به واسطه ها و فراهم کردن اسباب و مسببات نیست.
گفت
پیغمبر به آواز بلند
با
توکل زانوی اشتر ببند
خواجه عبدالله گوید:
اگر کسی در غاری نشیند
که رهگذر خلایق بر وی نبود
و گوید: توکل می­کنم.
این حرام است!
که وی در هلاکت خویش شده
و سنت حق سبحانه و تعالی را در کار اقسام و ارزاق خلق ندانسته است.(1)