حکمت ها و اسرار نماز

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

در کتب معتبر، در حدیث طولانی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) حکایت شده که درباره ی قرآن فرمود:
ص:175

---

1- (1) . حجر / 9.
«فإذا التبست علیکم الفتن کقطع اللیل المظلم فعلیکم بالقرآن فانّه شافع مشفع وماحل مصدّق و من جعله أمامه قاده إلی الجنّۀ و من جعله خلفه ساقه إلی النّار. إلی أن قال (صلی الله علیه و آله): لا تحصی عجائبه و لا تبلی غرائبه فیه مصابیح الهدی...».(1)
در این فرمایش رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در مورد قرآن چند مطلب ذکر شده است:
1. آن که در هر موردی که امر مشتبه شود و امّت به تاریکی ضلالت و جهالت مبتلا شوند، باید به قرآن رجوع کنند تا حق و باطل را بشناسند و هدایت شوند.
2. پیروی از قرآن باعث سعادت، و اعراض از آن، موجب شقاوت است.
3. هر چه دامنه ی علوم در عالم وسعت پیدا کند حقایق قرآن بیشتر کشف و ظاهر می گردد.
4. به وسیله ی چراغ قرآن می توانید از ظلمات جهالت رها شده و آب حیات علم و حکمت را پیدا کنید و حیات و زندگی جاوید را بیابید.
یادآوری
در این جا لازم است برخی از کلمات بزرگان و دانشمندان شرق و غرب در مورد عظمت و اهمیّت قرآن ذکر شود تا فلسفه ی وجوب قرآن و جزئیّت در نماز بیشتر معلوم گردد:
ص:176

---

1- (1) . کافی، ج 2، ص 599، ح 2. «زمانی که فتنه ها مانند پاره های شب ظلمانی بر شما هجوم آورد، به قرآن پناه ببرید؛ زیرا آن شفاعت کننده و شفاعت شده است و آنچه را حلال کرده مورد تایید قرار گرفته است. و کسی که قرآن را پیشوای خود قرار دهد قرآن او را به بهشت می برد و کسی که به قرآن پشت کند قرآن او را به آتش جهنم سوق می دهد. تا آنجا که حضرت فرمود: «عجائب آن بی شمار است و غرائب آن کهنه نمی شود و در آن چراغ های هدایت است.»
1. «واشنکتن ایرونیک» می نویسد: قرآن کتابی است شامل آیین پاک و قوانین بزرگ.(1)
2. «جون داو پنورت» می گوید: قرآن که قانون عمومی عالم اسلام است، شامل قوانین مدنی، بازرگانی، ارتشی، قضایی، جنایی، جزایی، از امور دینی و دنیایی، سلامتی و تندرستی و حقوق شخصی و اجتماعی و فضیلت و دوستی و گناه وتبه کاری و از قصاص دنیایی تا قصاص اخروی بحث می نماید.(2)
3. «الحق طیّار» می گوید: قرآن سرمایه ی سعادت و خوشبختی دنیا و آخرت است؛ هر ملّتی که قرآن را نصب العین خود نمود و از تعالیم عالیه ی او پیروی نمود، سعادت را ربوده، و هر ملتی از تعالیم قرآن اعراض نمود با سقوط مواجه خواهد شد.(3)
4. «ادموند بورک» می نویسد: شریعت محمّدی و آئین اسلام، طوری مردم را به سعادت و نیکبختی می کشاند که از شهریاران بزرگ، تا تیره بختان، همگی می توانند از احکام و دستورات کلّی آن بر خوردار شوند و از این جهت بهترین و استوارترین آئین است که برای جامعه ی بشری وضع شده است.(4)
5. «جون داو پنورت» نیز می گوید: در احکام قرآن مطالب مشکل و امور پیچیده، که به فهم بشر در نیاید، یا اموری که به جبر و زور بایست پذیرفت، دیده نمی شود.
ص:177

---

1- (1) . کلم الطیّب، ص 233
2- (2) . همان
3- (3) . حجّت بالغه، ص 88
4- (4) . به نقل از آئین اسلام.

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

​
اسلام انسان را به راهی راست و روشن، و پرستشِ تغییرناپذیری رهبری می کند؛ وبرای همین است که بر اعراب بت پرست و صائبین ستاره پرست و گبرهای آتش پرست و یهود ربّیون پرست و مسیحیان پاپ پرست غالب گردید.
6. «برنارد شاو» گوید: قدرت و نفوذ قرآن و احکام آن نزدیک است که دنیا را مسخّر کند و تا سال 2060 پاپ سقوط، و دین اسلام همگانی می شود.(1)
7. «گوستاولوبون» می نویسد: در قرآن، کتاب آسمانی مسلمین، قوانین و قواعد مذهبی و سیاسی و اجتماعی با هم ترکیب و امتزاج یافته، و همین طور که قرآن غیر قابل تغییر شناخته شده، امور و مسائل و احکام اجتماعی آنها هم صورت ثابتی به خود گرفته، پیروان دین اسلام بعد از چندی در سلسله و زنجیر محکم کتاب وسنّت و سیره مقیّد شده، بعد از سالیان دراز از روی اصول توارث به قدری محکم و پایدار گردیده، که هیچ قوّه ای نمی تواند با آن مقاومت نماید.(2)
8. «سرویلیم میور» می گوید: قرآن کتابی است دارای دلائل سرشار و براهین بیشمار، برهانی است بر وجود خدا و راهنمایی بر عظمت آفریننده ی بی همتا، فرمانی است بر نفوذ احکام خدا و بیانی بر پاداش کردار انسان، تصویری از قصاص کارهای زشت است در آینده، فرماندهی است بر پیروی از
ص:178

---

1- (1) . فلسفه ی احکام، ج 1، پاورقی صفحه ی 34
2- (2) . کلم الطیّب، ص 233.
فضیلت و پرهیز از رزائل، مسائل طوری در آن کتاب با عبارات دلپذیر بیان گردیده، که در روح انسانی نفوذ می کند و از رستاخیز یادآوری می کند.(1)
9. «توماس کارلیل» مورّخ انگلیسی می نگارد: خواندن برخی از کتاب ها تأثیرات عمیقی در ذهن انسانی می گذارد، ولی هرگز با تأثیر قرآن قابل مقایسه نیست، از این جهت بایستی گفت: مزایای اولیّه ی قرآن و ارکان اساسی آن مربوط به حقیقت و احساسات پاک و عناوین برجسته و مسائل محکم و مضامین مهّم آن است، که هیچ گونه شک وتردیدی در آن راه نیافته، بلکه تمام فضائلی را که موجب تکامل و سعادت همیشگی است در برداشته، و پایان آنها را نشان داده است.(2)
10. «کلادستون» می نویسد: قرآن مایه ی سعادت مسلمین، و سدّ محکمی است بین آنها ومخالفین و مستعمرین آنها.(3)
11. «کنتال ویرژیل کتوریکیو»(4) می گوید: قرآن کتاب الهی، نه تنها شامل اصول ابدی است بلکه حاوی پاسخ هایی است که به سؤالات مسلمین و سایر فرق و ادیان مختلف روی زمین داده است.(5)
ص:179

---

1- (1) . همان
2- (2) . همان، ص 232
3- (3) . به نقل از تمدّن اسلام، ص 377؛ در جلد اوّل کلام مفصّل او نقل شد
4- (4) . مستشرق رومانی فرانسوی معاصر
5- (5) . محمّد (صلی الله علیه وآله) پیغمبری که از نو باید شناخت، ص 56.
«ناپلئون بناپارت» می گوید: من امیدوارم طولی نکشد که عقلای عالَم و متمدّنین دنیا را گرد آورم، و به کمک آنها قوانینی مرتّب سازم که همه بر مبادی قرآن بنا شده باشد، زیرا قرآن یگانه مبدأ حق و حقیقت است؛ این کتاب به تنهایی عهده دار سعادت بشر می باشد.
همچنین در خطابه ای می گوید: اگر می خواهید اسلام و مسلمین را ریشه کن کنید، بایستی اذان و قرآن را از آنها بربایید و چون خودش به اسلام تمایل داشت شاید مقصودش تعلیق به محال بوده است.(1)
کلام «ناپلئون کبیر» در تمجید از قرآن و احکام اسلام در جلد اوّل گذشت.
12. «لرد کرزن» نیز عبارت «کلادستون» را تأیید می کند که گفت: تا قرآن در نزد مسلمین است، راحتی برای مسیحیان نمی توان یافت، بر اروپا لازم است که این کتاب را بر نقاب زنان شرقی بپیچند.(2)

​

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

حرکت شگفت انگیز سیّد جمال الدّین اسدآبادی
سیّد جمال الدّین اسد آبادی یک روحانی دانشمند و آگاه بر سیاست روز بود که هدف او بیدار کردن مسلمین از خواب غفلت و استقلال ملّت اسلامی و کوتاه کردن دست اجانب و مستعمرین از بلاد اسلامی بود او در سال 1300 هجری قمری، به دنیا نشان داد که عمل کردن به قرآن و دستورات آن موجب
ص:180

---

1- (1) . جهان اسلام، ص 165
2- (2) . همان، ص 276؛ و سالنامه نور دانش، سال 1327.
ترقّی و تعالی و سعادت آنان خواهد شد، و بالعکس روی گردانی از دستورات قرآن نیز سر منشأ بدبختی و تیره روزی می گردد.
وی مسافرت های زیادی به اروپا و ممالک اسلامی نمود، و در پاریس مجله ای به نام «عروۀ الوثقی» منتشر کرد، که در بیداری ملل شرق سهم بسزایی داشت. و در افغانستان و هندوستان و مصر و ترکیه و ایران، نطق های آتشین او ثبت و ضبط شده است که پشت استعمارگران را شکست و مملکت با عظمت انگلستان را به لرزه انداخت و در سال 1314 در استامبول در گذشت.(1)
سیّد جمال الدّین پس از توقیف مجلّه ی او و رانده شدن از پاریس - زیرا ملّت خونخوار اروپا آن را مخالف با منافع استعماری خود تشخیص دادند - با همدرد و همکارش شیخ محمّد عبده، عالم و مفتی مصر، از پاریس به مصر آمد و آنجا «انجمن وطنی» را تشکیل دادند. و مردم مصر را برای عضویّت آن انجمن دعوت کردند، و حدود 40 نفر برای عضویّت بیشتر وارد نشدند.
هدف این حزب، عمل به قرآن و احکام اسلام بود، و محرک آنها خطابه های سوزانی بود که سید جمال الدین از دل آتشین خود و از روی حقیقت ادا می کرد که تأثیر بسزایی داشت. یکی از خطابه های او در مصر با حضور همه ی اعضای انجمن، به قرار زیر است.(2)
ص:181

---

1- (1) . محلّ تولّد سیّد جمال الدّین «اسد آباد» می باشد که از توابع همدان است (مشاهیر جهان، ص 39)
2- (2) . بنا بر آن چه جلد دوّم گفتار خوش یارقلی، مناظره ی دکتر و پیر، ص 333، نقل کرده اند.
خلاصه ی سخنرانی سیّد جمال الدّین
بار الها گفته ی تو راست است: «والذین جاهدوا فینا لنهدینّهم سبلنا»،(1) پروردگارا، گفته تو حق است، و این انجمن مقدّس به نام تو و برای یاری دین تو تشکیل شده است.
سپس خطاب به اعضای انجمن می گوید: آقایان گرامی دستور مقدّسی که نشان حقانیّت دین اسلام تا روز قیامت و ضامن سعادت بشری است، قرآن است.
آه آه چسان این قرآن مقدّس در اثر غفلت مسلمین مهجور شده، همان قرآن مقدّسی که در پرتو شعاع نورانیش، دنیای دیروز و امروز را، با آن انحطاط، به این درجه از تمدّن رسانید.
آه آه چسان بهره برداری از قرآن امروز منحصر به امور ذیل گردیده است: تلاوت بالای قبور شب های جمعه، مشغولیّت روزه داران، زوایای مساجد، بازیچه ی مکتب خانه ها، چشم زخم بچّه ها، وسیله ی گدایی کنار کوچه ها، زینت قنداق بچّه ها، حمایل مسافرین، سلاح جن زده ها، سینه بند عروس ها، بازو بند نانواها، زینت چراغانی، نمایش طاق نصرت و سرمایه ی کتاب فروش ها.
آه که این کتاب مقدّس آسمانی از یک دیوان حافظ و مثنوی و سعدی امروز کمتر مورد توجه است.
ص:182

---

1- (1) . عنکبوت / 69.
اگر یکی از اشعار دیوان های مزبور خوانده شود، حاضرین، نفس ها از ته دل کشیده چشم ها و گوش ها و دل ها برای آن باز شده و چه اندازه معانی عرشی و فرشی و خیالی از آن اشعار استفاده می شود.
«أی و حقّک اللهمّ أنت القائل و قولک حقّ نسوا اللَّه فانسهم أنفسهم».
پروردگارا، ما تو را فراموش کرده ایم تو هم آیینه ی دل های ما را از انعکاس حقایق کتاب مقدّس محروم نمودی.
«سبحانک اللهّم أنت القائل وقولک حقّ انّ اللَّه لا یغیّر ما بقوم حتّی یغیّروا ما بأنفسهم».
ما صورت دل های خود را از اطاعت مقدست برگردانیدیم، تو هم سعادت و شرافت ما را به ذلّت و نکبت مبدّل ساختی.
سپس سیّد جمال الدین از کرسی خطابه، به زیر آمد و مکرّر این جمله را می گفت: «ایّ و حقّک اللهم نسیناک فانسیتنا أنفسنا» تا آن که غش کرد و بر روی زمین افتاد و برای مدّت 3 ساعت در آن انجمن، حالت غشوه و شیون حکم فرما بود، تا بالاخره با حضور پزشک، سیّد و دیگر اعضای انجمن به حال عادی بر گشتند وجلسه رسمیّت یافت.
موادّ هفده گانه که موجب انقلاب مصر گردید
سپس شروع به مذاکره نمودند و درباره ی راه علاج این بدبختی ها، و بیرون آمدن از زیر بار سنگین و کمر شکن ذلّت، چاره اندیشی کردند و همگی به اتفّاق آراء گفتند: «تنها علّتِ مَجدْ و عظمت دیروز مسلمین، همانا عمل به
ص:183
قوانین مقدّس اسلام بود و یگانه موجب بدبختی و سیه روزی مسلمین امروز هم، ترک عمل به قوانین اسلام است.»
بنابراین تنها راه علاج این بد بختی ها همانا عمل به قوانین و دستورات سعادت بخش اسلام می باشد.
لذا بلافاصله در همان جلسات یک برنامه، برای عمل (نه برای تشریفات) که دارای هفده ماده بود، ترتیب داده شد و همه ی اعضای انجمن، با کمال جدیّت و مراقبت، تصمیم به اجرای آن برنامه گرفتند.
متن برنامه:
1. هر یک از اعضای انجمن، در هر شبانه روز، حدّ اقلّ یک حزب از قرآن مجید را با دقّت و تفکّر بخواند.
2. نمازهای واجب خود را با جماعت بخوانند.
3. امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنند.
4. مردم غیر مسلمان را به اسلام دعوت نمایند.
5. با مبلّغین مسیحی به بهترین وجه مباحثه کنند.
6. نسبت به فقرا، در حد امکان احسان کنند.
7. هرکس انجام هر عمل مشروعی را از آنها خواستار شد، انجام دهند، و یا اگر آنها از نیاز کسی با خبرشدند، بدون درخواست او، به انجام آن اقدام نمایند.
8. صله ی رحم و سرکشی به خویشاوندان و نزدیکان خود را از یاد نبرند و انجام دهند.
ص:184
9. مریض ها را عیادت کنند.
10. اگر مسلمانی در بازار و یا مسجد دیده نشد، از حال او جویا شوند و علّت غیبت او را جستجو نمایند، تا اگر غیبت او به خاطر مشکلی بوده در رفع آن مشکل بکوشند.
11. کسانی که از مسافرت مشروع برگشته اند، به زیارت و دیدار آنها بروند.
12. حقوق واجب مالی خود را به مستحقین آنها بپردازند.
13. از راهنمایی افراد نا آشنا به قوانین دین، و یا شئون سعادت بخش دیگر کوتاهی نکنند.
14. صفات رذیله مخصوصاً کبر، خود پسندی و خود خواهی را از خویشتن دور نمایند.
15. از لغزش ها و خطاهای برادران مسلمان خود بگذرند.
16. با مردم، تند خو و غضبناک نباشند.
17. از انجام کار، و گفتن سخنی که نفعی برای آنان و یا دیگر مسلمین ندارد خودداری کنند.
و هر یک از اعضا، یک دفتر کوچک همراه داشته و هر وقت به هر یک از موادّ هفده گانه عمل نمود، بلافاصله در آن دفتر یادداشت کرده تا در دفتر کلّ انجمن ثبت گردد.
و چون اجرای بعضی از این مواد به پول احتیاج داشت لذا آن چهل نفر در مرحله ی اوّل تصمیم گرفتند که تجمّلات زندگی خود را عموماً بفروشند و با حدّ اقلّ ضروریّات زندگی به سر برند و همچنین در شبانه روز به ساده ترین
ص:185
خوراک ها قناعت کرده، و بقیّه ی درآمد مالی خود را با پول هایی که از راه فروش تجمّلات زندگی، (فرش و لباس و ظروف و غیره) به دست آمده، در صندوق انجمن بریزند، تا برای انجام آن قسمت از برنامه که به پول احتیاج دارد، معطل نمانند.
نمایه ی عملکرد یک ماهه ی انجمن وطنی مصر
اعضای انجمن وطنی مصر، تحت رهبری سیّد جمالّ الدین اسدآبادی، با مراقبت شدید فقط برای مدّت یک ماه به این موادّ هفده گانه عمل کردند و اینک نتیجه ی کار و نمایه ی عملیّات آنان در مدّت یک ماه:
1. هزار و پانصد مریض را عیادت نمودند.
2. دو هزار و هفتصد نفر از مسافرین را دیدن کردند.
3. پانصد نفر از مسلمانان را که از مجامع عمومی غیبت کرده بودند، از حال آنان جویا شدند.
4. دوازده هزار حاجت محتاجین را برآورده کردند.
5. هشتصد نفر معتاد به مشروبات الکلی را ترک و توبه دادند.
6. هزار و سیصد نفر از مسلمانانی که نماز نمی خواندند، به خواندن نماز ترغیب کردند و آنها قبول نمودند.
7. چهارصد نفر از زنان فاسد و فاحش منحرف را، به توبه دعوت نمودند و توبه کردند.
8. هشتاد نفر از کارمندان ادارات انگلیسی را، وادار به استعفای از خدمت به آن دولت حیله گر نمودند.
ص:186
9. پانصد نفر از رجال و ثروتمندان مصر را ارشاد نمودند تا از خریدن اشیاء لوکس وتجمّلات زندگی که از ممالک بیگانه، مخصوصاً انگلستان، وارد می شود، خودداری کنند.
10. به هفتاد و پنج نفر ورشکسته سرمایه دادند.
11. دویست و شش نفر از فقرای حقیقی را برای مدّت یک سال تأمین کردند.
12. سی وپنج نصرانی و پانزده یهودی وهفتاد نفر بت پرست را مسلمان کردند.
13. چهل و چهار مجلس بحث با مبلّغین نصرانی - که تحت حمایت دولت انگلیس در مصر مشغول به فعّالیّت بودند - برقرار نمودند و صد و بیست اشکال و ایرادی که از دادن جواب آن عاجز شدند، به آنها وارد ساختند.
این بود نمایه ی عملیّات یک ماهه ی یک انجمن که اعضای آن فقط چهل نفر بودند.
عکس العمل عجیب فعالیّت یک ماهه ی انجمن
پس از فعّالیّت یک ماهه ی انجمن وطنی مصر، «لرد کرومر»، مستشار مالی انگلیس در مصر، دید یک دفعه چهل و پنج درصد، از نفوذ دولت انگلیس در مصر کاسته شد وتجارت انگلستان 35 درصد تنزّل نمود، 80 نفر از کارمندان کار کرده و با تجربه ی مسلمانان، که در ادارات انگلیسی مشغول کار بودند، از شغل خود استعفا نمودند و کسی دیگر هم حاضر نیست در ادارات انگلیس مشغول به خدمت گردد.
ص:187
«لرد کرومر» با کمال تعجّب دید که نمایندگان کمپانی های انگلیس، و مخصوصاً نمایندگان اشیای تجمّلی و لوکس، از مراجعه نکردن مشتریان، فریادشان بلند است.
از طرف دیگر، عدّه ای از مأمورین وصول مالیات مشروبات الکلی و زنان فاحش وسینماها و تئاترها، از شغل خود استعفا دادند.
«لرد کرومر» به این نتیجه رسید که فعالیّت های 35 ساله ی مبلّغین نصارا در مصر، نسبت به عملیّات یک ماهه ی انجمن وطنی مصر، نسبتِ یک به شانزده است، از این رو وی به وحشت افتاد و بلا فاصله گزارشات وحشتناکی به لندن مخابره کرد.
گزارشات لرد کرومر مستشار مالی انگلیس
به زمامداران انگلستان اعلام خطر می کنم که اگر یک سال دیگر انجمن وطنی، تحت رهبری سیّد جمال الدّین، ادامه پیدا کند، نه تنها سیاست و تجارت دولت انگلیس در آسیا و آفریقا یکسره نابود خواهد شد، بلکه نفوذ کشورهای اروپایی یکباره در سراسر جهان به خطر می افتد.
و در گزارش دوّم خودش می نویسد: انجمن وطنی مصر صاعقه ای است برای پیشرفت ما، و باید به سرعت و عجله، برای فروپاشی آن دستور صادر شود.
در گزارش سوّم می نویسد: انجمن وطنی مصر بهترین شاهد است بر استیلای محیّر العقول مسلمین در 13 قرن قبل که در مدّت کوتاهی بر ثلث کشورهای جهان سلطه یافتند.
ص:188
یکی از مبلّغین به کلیسای بزرگ گزارش می نویسد: هیچ امری عجیب تر از این واقعه نیست که 700 میلیون مسیحی و اولاد انجیل، در مقابل چهل نفر مسلمان که در واقع روح یک سیّد روحانی در کالبد آنها است، اینگونه مقهور گردند.
یکی از دکترهای خارجی بیمارستان «پورت سعید» می نویسد: عملیّات محیّر العقول انجمن وطنی مصر، اگر برای بیست سال دیگر ادامه پیدا کند، طولی نخواهد کشید که کره ی زمین، کم ترین جولانگاه آنها خواهد بود.
رئیس بانک انگلیس به لندن مخابره کرد: از عجائب روزگار آنکه امروز سیاست اروپا در مصر و فردا در سراسر دنیا، پایمالِ فعّالیّت چهل نفر مسلمان خواهد شد که سلاحشان فقط دیانت و عمل به قوانین مذهبی است.
از تراکم این نوع گزارشات، دولت انگلستان به وحشت افتاد و برای فروپاشی انجمن دستور اکید صادر کرد: سیّد جمال را تبعید و شیخ محمّد عبده محکوم به سه سال حبس، و هر کدام از اعضای انجمن را به مجازاتی محکوم نمودند و دوباره مثل زالو به جان مسلمین افتادند و خون و رمق آنها را مکیدند.
ص:189
ص:190
فصل سوم: نماز در صحنه اجتماع
اشاره
ص:191
ص:192
اول: فلسفه ی اجتماعی نماز
اشاره
یکی از فلسفه های نماز، تولید حسّ انضباط در افراد است، خصوصاً در نماز جماعت که صفوف منظّم نماز گزاران مثل صفوف سربازان، با هم یک هدف را تعقیب می نمایند و ابهّت و عظمت شعائر دین در نماز جماعت تجلی می کند که در روح دوست و دشمن اسلام اثر عمیق می گذارد.
یکی از حکمت ها و فلسفه های نماز تهذیب اخلاق و پاک شدن مردم از معاصی است، و نهی کننده و باز دارنده از فحشا است.
ممکن است کسی بگوید: این دستگاه عریض و طویل مقرّرات کیفری و جزائی ودادگستری و شهربانی و غیره کافی است، احتیاج به تهذیب از طرف نماز نیست.
پاسخ: مقرّرات نمی تواند در خلوت افراد دخالت کند و تأثیر بگذارد بلکه، فقط در اجتماع و به طور آشکار می تواند اعمال نقش کند، امّا نماز، پلیس باطنی است که در خلأ و ملأ و خلوت و جلوت از معاصی جلوگیری می کند.
حسّ اعتماد
یکی از فلسفه های اجتماعی نماز ایجاد حسّ اعتماد بین افراد ملّت است، و معلوم است که تا حسّ اعتماد در بین افراد نباشد، نظام عالم مختلّ و وضع
ص:193
آن ملّت رو به سقوط و انحطاط است، هر چیزی که باعث از بین رفتن حسّ اعتماد است، در شرع و عقل ممنوع و حرام است. مثل دروغ، خیانت، غیبت، تهمت و...
تا مردم، به هم اعتماد نداشته باشند، معاملات آنها رونق پیدا نمی کنند و روابط افراد سرد و بدون عاطفه و لذت صورت می گیرد، و برای حصول اعتماد، نیکوترین راه این است که بفهمیم که طرف مقابل ایمان قوی دارد، از خدا می ترسد، پس خیانت نمی کند و دروغ نمی گوید و عمل او از روی حقیقت و درستی انجام شده است. بهترین راه دستیابی به این نتیجه، این است که ببینیم این شخص مرتّب به نماز حاضر می شود و از اهل جماعت است یا خیر؟
اگر چه برای تسهیل امر، که اسلام دین سهله ی سمحه است و مشکلات عملی واعتقادی ندارد(1) و احکام آن سهل و آسان، و معارفش هم مطابق عقل و علم و دانش است، نمازهای انفرادی هم جایز و وارد شده است، ولی در اصل نمازهای واجب در اسلام به جماعت است، و فوائد اجتماعی نمازها زیادتر است که در ذیل به بعضی از آن اشاره می شود.
یکی از دلایل اجتماعی بودن نماز، آن است که در شرع تشویق و ترغیب شده حتّی الإمکان نماز در مسجد، که محلّ اجتماع مسلمانان است، ادا شود تا از فوائد اجتماعی نماز برخوردار شویم.
ص:194

---

1- (1) . مشکل عملی: مثل احکام سخت که در مذهب یهود است که قابل عمل نیست و خودشان هم عمل نمی کنند؛ مشکل اعتقادی: مثل عقائد درهم برهم مسیحی ها، که قائل به تثلیث هستند و می گویند: خدا سه تا است و در عین حال یکی است.
و به قدری در این زمینه تأکید شده است که در حدیث آمده:
«لا صلاۀ لجار المسجد إلّا فی المسجد»؛ (1)«نماز همسایه ی مسجد نماز (کامل) نیست مگر اینکه درمسجدخوانده شود.»
و در روایت دیگر حکایت شده:
«المؤمن فی المسجد کالسمک فی الماء». (2)«مومن در مسجد مانند ماهی در آب است.»
لازمه ی آمد و شد و نماز خواندن در مسجد، حضور در جماعت و استفاده از فلسفه ی اجتماعی نماز است و چه قدر ثواب ها برای نماز در مساجد رسیده، با اختلاف درجه ی مساجد، که هرچه جنبه ی اجتماعی آن بیشتر باشد، ثواب آن در شرع بیشتر و اثرات و فوائد اجتماعی این نوع نمازها بیشتر است.
یکی دیگر تشویق و ترغیب در آیات و اخبار است برای اقامه ی جماعت و نکوهش اعراض از جماعت مسلمین، به طوری که اعراض کنندگان را یهود امّت خوانده، و کسانی که در جماعات بدون عذر شرکت نمی کنند، باید با آنها قطع رابطه نمود.
ص:195

---

1- (1) . کشف الخفاء، ج 2، ص 294
2- (2) . مستدرک الوسائل، ج 3، ص 356، ح 2.
دوم: فلسفه ی نماز جماعت
همان طور که سربازان همه روزه، ساعات معیّن، در میدان حاضر شده و طبق فرمان فرمانده ی خود در صفوف منظّم، اوامر ساده ی فرمانده را اجرا و همگی یک عمل و یک اراده دارند، با یک ابهّت خاصّ و وحدت مرام، حسّ اطاعت و فرمانبری خود را نشان می دهند، که هم تمرینی است برای میدان جنگ، و هم حسن اطاعت وانضباط است و از طرفی ابهّت خاصّی را به نمایش می گذارند.
همچنین مؤمنین در نماز جماعت، موارد فوق را جامه ی عمل می پوشانند و حتی این ابهت بیشتر از آن ابهّتی که سربازان در به راست راست و یا به چپ چپ یا درجا و عقب گرد و پیشفنگ و پافنگ نشان می دهند، در روحیّه ی سایر ملل مؤثر می باشد و دشمنان را تضعیف می کند.
نماز جماعت تعظیم شعائر دینی به شمار می رود و حسّ اطاعت و انضباط مذهبی و دینی را در شخص مستحکم می کند و به دیگران نشان می دهد که این صفوف نمازگزاران، در موقع جهاد، صفوفی است که بنیان مرصوص می باشند.
و جامعه می شود مدینه ی فاضله ای که افلاطون آرزوی آن را داشت، در صورتی که مردم به نماز جماعت بطور حقیقی پایبند باشند و اهل نماز بشوند
ص:196
و اجتماعات را رعایت کنند. و چنان جامعه ای تشکیل شود که دیگر مردم از هم نترسند، به هم اعتماد داشته باشند، به قول یکدیگر اعتماد کنند، که دیگر نیاز به اسناد رسمی ندارند، احتیاج به دادگستری و شهربانی و نیروی انتظامی و پاسبان ندارند.
هرکس وظیفه ی فردی و اجتماعی و دینی و وجدانی خود را انجام می دهد، بستن و بازگذاردن مغازه ها و... تفاوت ندارد، و کسی از کسی دزدی نمی کند، و خیانت وجود خارجی ندارد، همه ی افراد با هم متّفق و متّحدالقول، یک هدف دارند و به همدیگر کمال اعتماد را دارند و این امتیاز در اجتماع مؤمنین حقیقی و نماز جماعت و فلسفه ی نماز موجود می باشد، که این همان مدینه ی فاضله ی افلاطونی است.
«مسیو رینان»، دانشمند فرانسوی گوید: هیچ گاه قدم در مسجدی نگذاردم که احساس تکان دهنده سر تا پای مرا فرا نگیرد، و به تعبیر دیگر آرزو نکنم که ای کاش من هم مسلمان بودم!(1)
ص:197

---

1- (1) . مکتب اسلام، ش 96، ص 5.
سوم: فلسفه ی نماز جمعه و عیدین
اشاره
چنانچه اشاره شد اصل در نماز، جماعت است و برای تسهیل امر اجازه ی انفرادی داده شده تا حدّی که از جماعت اعراض نشود. ولی در بعضی از نمازهای واجب در شرع اسلام، جماعت واجب و مقرّر شده است مثل نماز جمعه و نماز عیدین که در روزهای معیّن باید به جماعت اقامه شود، و این نماز به طور اجتماعی انجام گردد و همراه آن خطابه هایی خوانده شود.
یکی از امتیازات اسلام بر سایر ملل این است که اجتماعات اسلامی به طور سهل و آسان و بدون هزینه زود به زود تشکیل می شود و نتایج بزرگ از آن اجتماعات گرفته می شود.
برخی از فوائد نمازهای اجتماعی اسلامی به این ترتیب است:
1. تشکیل مجالس وعظ و تعلیم و تعلّم:
یکی از فوائد مهم اجتماعات اسلامی و فلسفه ی اجتماعی نماز، تشکیل مجالس وعظ و خطابه و تعلیم و تعلّم است.
می دانیم که بشر مدنی بالطبع و اجتماعی است، نه مثل حیوانات که اکثر آنها انفرادی زندگی می کنند. بلکه بشر باید با هم اجتماع داشته و اصل تعاون را در امور مادّی و معنوی به کار بیندازد؛ و هر فردی، عضو کوچک یا بزرگ از
ص:198
دستگاه و ماشین اجتماع باشد، بعضی زراعت کنند و مواد اوّلیه ی تغذیه همدیگر را فراهم کنند و همچنین تلاش برای رفع نیازهای دیگر...
و همین طور در امور معنوی واخلاقی و دانش و تکمیل عقول هم، بشر محتاج به تعاون و اجتماع است تا عقل او به ضمیمه ی عقول و دانش دیگران تکمیل شود و آیه ی «و شاورهم فی الأمر»(1) شاید برای همین قانون بزرگ باشد.
بشری که وحشی و انفرادی در جزائر دور دست دیده شده، با حیوانات تفاوت چندانی نداشته، و در سایه ی اجتماعات، عقول و دانش بشر تکمیل می گردد.
مساجد محلّ قرائت و تعلیم و تعلّم قرآن
در اسلام مرکز اجتماعات و محلّ تکمیل دانش و علم، مساجد و مدارس است که لازم و ملزوم یکدیگرند و غالباً در یک جا ساخته شده است.
مساجد یعنی محلّ اجتماعات دینی و مذهبی، مساجد یعنی دانشگاه اسلامی، مساجد یعنی محل تعلیم و تربیت و آموزش و پرورش دینی، مساجد یعنی سربازخانه ی اسلامی که سربازان حقیقی تربیت می کند؛ امام فرمانده ی ارتش اسلام است، خودش پیش رو و برای سلحشوران اسلامی پیش آهنگ است، و افراد، مأمورین تحت اوامر او، یکدل و یک جهت تربیت می شوند.
همان طور که در پادگان ها فرمانده همه روزه سربازان را بوسیله ی فرمان «به چپ چپ» و «به راست راست» و «عقب گرد» و امثال آن طوری تربیت
ص:199

---

1- (1) . آل عمران / 159.
می کند که حسّ اطاعت و فرمانبری و حسن انضباط و هماهنگی در اعماق دل آنها جایگیر شود، که در میدان جنگ، موجب موفقیت آنها و تضعیف دشمن می گردد.
همین طور به وسیله ی نماز جماعت و اطاعت افراد از امام و توافق و هماهنگی آنها، حس اطاعت دینی و انضباط مذهبی و نظام اسلامی در اعماق دل های افراد تقویت می گردد.
همراه با این نمایش، بهترین طریق برای تهذیب فرد و اجتماع، وعظ و خطابه است که دانشمندان دینی، علوم اسلامی و قرآن و معارف الهی و وظائف مذهبی و بلکه وظائف سیاسی و اقتصادی ملّت اسلام را در قالب خطابه و وعظ درآورده، و این حقیقت در مساجد، که محلّ اجتماع مؤمنین است، انجام می گیرد. و در نماز جمعه قبل از نماز و در نمازهای عیدین بعد از نماز و معمولاً در دیگر جماعات بعد از نماز این خطابه ها صورت می گیرد.
و عقیده ی فلاسفه آن است که خطابه در تلقین و تعلیم و تربیت، اثر معجزه آسائی دارد، لهذا بسیاری از فلاسفه ی یونان، عقائد و آراء خود را به صورت خطابه ادا می کردند، مثل افلاطون و سقراط و ارسطو. و شاگردان آنها خطابه های آنان را جمع آوری کرده به صورت کتاب درآورده اند و بسا از خود آنها کتابی به ما نرسیده غیر از خطابه ی آنها که توسّط شاگردان ثبت و ضبط شده است.
یکی از مهم ترین وسائل زمینه ساز سخنرانی اسلامی و تعلیم و تربیت قرآنی، نماز جماعت و جمعه و عیدین است که به وسیله ی آن سخنرانی دینی
ص:200
و مذهبی و سیاسی واقع می گردد و امور مادّی و معنوی مسلمین اصلاح می گردد.
2. ایجاد انضباط و فرمانبری:
یکی دیگر از فوائد اجتماعی نمازهای جماعت، چنانچه در پیش اشاره شد، حسّ اطاعت و انضباط و ایجاد نظام دینی و مذهبی است.(1)
اگر به تعلیمات سربازان در زمان صلح توجّه کنید، خواهید دید که بیشتر عملیّات آنها جمعی است، که بوسیله ی فرمانده ی آنها اداره می شود.
که این حرکات جمعی سربازان تحت امر یک فرمانده ی واحد، روح انضباط را در نهاد سربازان زنده و پایدار می کند، که در موقع جنگ نتیجه ی مثبت از آن گرفته می شود.
در نماز جماعت همه و همه به سوی آفریننده ی خود توجّه کرده و با اختیار بدون الزام و اجبار، از امام خود اطاعت می نمایند و خطابه و وعظ او را با جان و دل می شنوند و خود را برای عمل کردن به دستورات دینی و خطابه ها آماده و مجهّز می نمایند.
اگر کسی از بعد روانشناسی مسئله ی نماز جماعت را تجزیه و تحلیل نماید به این نتیجه می رسد که هنگامی که یک نفر با نهایت اشتیاق برای ادای نماز
ص:201

---

1- (1) . با توجّهی عمیق به مساجد اسلامی، به ویژه مساجد اعظم اسلامی مثل مسجد الحرام و مسجد النبی صلی الله علیه وآله و سایر مساجد اسلامی به دست می آید که اصناف مختلف ملّت اسلامی، غنیّ و فقیر، قویّ و ضعیف، زن و مرد، سیاه و سفید، پیر و جوان، همه یک هدف در نظر گرفته، با القاء امتیاز طبقاتی و تفوق نژادی، هماهنگی و وحدت نظر عجیبی دارند.
جماعت می رود، و چه بسا می دود که یک رکعت عقب نماند و در آنجا با میل قلبی از امام خود اطاعت می کند و همین عمل روزی چند مرتبه تکرار می شود، کم کم احساس اطاعت و انضباط در اعماق قلب او جایگزین می گردد، و در اثر تکرار، استحکام آن زیادتر می شود، و با هماهنگی افراد، این حسّ انضباط در جامعه به وجود می آید و به اصطلاح روانی، این حسّ انضباط، طبیعت ثانویّه ی او می گردد.