حکمت ها و اسرار نماز

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

6. ایجاد حس برادری و برابری:

یکی دیگر از فوائد و اسرار این جماعات، ایجاد حسّ برادری و برابری و مساوات بین افراد مختلف جامعه است، و این یکی از اصول مسلم اسلامی است که قرآن به آن تصریح کرده: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَۀٌ» (1)«(در حقیقت) مؤمنان همه برادر یکدیگرند، (از هر نژادی باشند، تفاوتی ندارد.)» و در آیه ی دیگر می فرماید: «یَاأَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُم مِن ذَکَرٍ وَأُنثَی وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوباً وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ»؛ (2)«ای بندگان! ما همه ی شما را نخست از یک پدر و مادر (آدم و حوا) آفریدیم و آنگاه شعبه های بسیار و فرق مختلف گردانیدیم تا یکدیگر را بشناسید؛ و بزرگوارترین شما نزد خدا با تقواترینِ شماست.» و روایات در این باب از اهل بیت بی شمار است. ص:206

---

1- (1) . حجرات / 10 2- (2) . حجرات / 13. سعدی گوید: بنی آدم اعضای یکدیگرند چنانچه بعد از گذشت چهارده قرن از اسلام که این اصل کاملاً عملی شده و سیاه و سفید را اسلام برادر یکدیگر قرار داده و امتیاز فقر و غنا را موهوم شمرده، هنوز مجمع سازمان ملل و ممالک پیشرفته ی دنیا مثل آمریکا نتوانسته در میان افراد ملّت مساوات و برادری برقرار کند و امتیاز طبقاتی را ملغی نماید. در عصر ما در آمریکا دانشگاه سیاه پوستان و اتوبوس و رستوران آنها از سفید پوستان جدا است و سیاهان آرزو دارند که آزادانه با سفید پوستان سر یک سفره یا در یک مجمع بسر برند و این مواسات و مواخات از مزایا و مختصّات اسلام است که همه را برادر و برابر قرار داده است. در اجتماعات مسلمین اعمّ از نماز جماعت یا جمعه یا عیدین (و مهم تر از همه اجتماع حجّ مسلمین) این مواسات و برادری و برابری و الغاء همه نوع امتیازات به نحو خاص و به طریق اعلی به چشم می خورد و تجلّی ویژه ای دارد. ص:207 فقیر یا غنی، سفید یا سیاه اگر جلوتر ایستاده، کسی حقّ ایجاد مزاحمت برای او ندارد، همه در پیشگاه الهی یک نحو خاضع و خاشع، ساجد و راکع، بلکه هرکس که غنی تر است محتاج تر است.

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

7. تعظیم شعائر الهی:

یکی دیگر از فلسفه های اجتماعی این جماعات، تعظیم و تکریم شعائر و شرایع اسلام است، زیرا این نمازهای دسته جمعی با آن ابهّت خاصّی که در چشم دشمنان دین و بیگانگان و منافقین دارد، شعائر اسلام را بزرگ می کند و عظمت اسلام را به رخ کافران می کشاند و اشخاص بیگانه را به قبول این دین تشویق می کند. چه بسا اشخاصی که از همین راه به عظمت اسلام و احکام آن پی برده و به سوی آن شتافته اند. چه بسا کسانی که در این مجالس، نهایت صمیمیّت و اخوّت و یگانگی - که از اسرار سعادت بشر است - ملاحظه کرده و سرّ بزرگی اسلام را درک نموده اند. این مجالس بزرگ و محافل با عظمت مذهبی نشان می دهد که اسلام خیلی بزرگ تر از آن است که کوته نظران اندیشیده اند. این نمازهای اجتماعی گوئی ایمان مجسّم هزاران مسلمان است که به هم گره خورده و یک فرد واحد، یک فرد فداکار، یک فرد اسلامی تشکیل داده است. ص:208 این مجالس، نهیبی است بر سر کوته فکران و منافقین، که اسلام بسیار قوی تر از آن است که شما بخواهید با وجود ضعیف و نحیف خود با آن بجنگید. وقتی انسان در کشورهای غیر اسلامی مثل کشورهای اروپا، مساجد و جلسات نمازهای اجتماعی مسلمین را می بیند، بیشتر به عظمت اسلام و قرآن و به اهمیت وحدت پی می برد. وقتی صدای نماز عید بوسیله ی رسانه های مختلف در جهان منتشر می گردد، همه کس را تکان می دهد و موی بر اندام انسان راست می شود. این است عظمت شعائر دین خدا، که تقوای قلوب و ترس خدا و دوری از فحشاء و منکرات آن را ایجاب می کند.(1)

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

8. جماعت و استجابت دعا:

یکی دیگر از فوائد اجتماعی نمازهای مذکور، استجابت دعا است، زیرا در میان جمعیّت همه نوع افرادی هستند، بینوایان، دل شکستگان، کسانی که از روی حقیقت توجّه به مبدأ دارند و همگی عرض نیایش و اظهار پرستش و ستایش نموده، طلب حاجات و عرض دعوات و تقاضای عفو از گناه و اصلاح امور دنیا و آخرت می نمایند و غالباً به صیغه ی جمع از خدا می خواهند، لذا دریای رحمت حضرت اله متلاطم شده، همه ی آن جمعیّت مشمول عفو ملوکانه و بخشش و عطاهای کریمانه ی خداوند واقع می شوند. ص:209

---

1- (1) . برگرفته از نشریّه انجمن تبلیغات اسلامی، ش 5.

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

9. غفلت زدایی:

یکی دیگر از فلسفه های اجتماعی نمازها، تذکّر و تنبّه و بیدار شدن افراد از خواب غفلت است، که زود به زود انسان را از غرق شدن در منجلاب مادّیات بیرون می کشد و او را متوجّه معنویّات می نماید. زیرا گرفتاری های روزمرّه ی انسان و غرق شدن در مادّیات به انسان مجال نمی دهد که به فکر عاقبت خویش و وظایف معنوی و انسانی و وجدانی بپردازد تا به درد همدگر برسند و به خدمت نوع مشغول شوند. این نمازها فرصت های مهم و بزرگی است که آدمِ گرفتار و مشغول را، به خود می آورد و اندکی از دنیا روی گردان ساخته، از خویش منصرف، و به جامعه متوجّه می گرداند. خودخواهی را می زداید و نفع آنی و خورد و خواب را در نظر کوچک تر می کند، وانسان را به سوی مقصد و هدف عالی تری متوجه می سازد.

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

10. یادآوری قیامت:

یکی دیگر از فلسفه های نمازهای اجتماعی مسلمین، تذکّر قیامت و احوال عظیم آخرت و اندیشه ی عاقبت است، چنانچه در خبر آمده نماز عید یادآوری قیامت است. اجتماع و حاضر شدن به نماز، مانند موقعی است که مردم برای حساب در برابر میزان عدل الهی حاضر می شوند. ص:210 نماز گزاردن مانند بازجویی و حسابرسی می باشد و اتمام نماز و برگشتن و متفرّق شدن مثل آن وقتی است که از حساب ها فارغ شده و هرکس به پاداش یا جزائی که برای او تعیین شده، می شتابد. اجمالاً هزاران نفر یکدل و یک جهت، متوجّه یک هدف، همه خدای واحد احد را می خوانند و تضرّع می نمایند، و نمونه ای است که در این دنیا می تواند عاقبت ما را در جهان دیگر به تصویر بکشد. بویژه اگر این نماز در مکان های بزرگ و یا ایام حج برپا شود. یک حدیث جالب: در حدیثی مشهور آمده است که در مواقع نماز ملائکه ی خاصّی مؤمنین را متذکر می شوند، حتّی اگر خواب هم باشند آنها را بیدار می کنند وبه آنها می گویند: «قوموا إلی نیرانکم التی أوقدتموها علی ظهورکم فأطفئوها بصلاتکم»؛(1) «برخیزید و این آتش های گناهان خود که به ضرر خودتان روشن کرده اید و وبال و بار سنگین بر دوش خودتان شده، به آب نماز خاموش نمایید.»(2) از این روایت و روایات متعدّد دیگر استفاده می شود که نماز پاک کننده و برطرف کننده ی معاصی است، مثل آبی که روی آتش ریخته می شود و آن را ص:211

---

1- (1) . أمالی، شیخ صدوق، ص 586 و اربعین شیخ بهائی، ج سوم 2- (2) . أمالی شیخ صدوق، 586؛ بحار الأنوار، ج 82، ص 209، ح 21. خاموش می کند، و آیه ی شریفه ی «انّ الحسنات یذهبن السیّئات»(1) به همین معنا تفسیر شده است. چنانچه در اربعین نقل شده که مردی از صحابه زنی را به حرام بوسید و سپس پشیمان شد، خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمد، که این آیه نازل شد: «و أقم الصلاۀ طرفی النهار و زلفا من اللیل إنّ الحسنات یذهبن السیّئات»؛ (2)«در دو طرف روز، و اوایل شب، نماز را برپا دار؛ چرا که حسنات، سیئات (و آثار آن ها را) از بین می برد.» که آیه به نمازهای پنجگانه تفسیر شده است. صحابی پرسید: یا رسول اللَّه! این عفو و تکفیر، مخصوص من است یا برای همه است؟ (یعنی هر نمازگزاری گناهان او به وسیله ی نماز بخشیده می شود یا فقط این آیه در مورد من است؟) حضرت فرمودند: اختصاص به تو ندارد، بلکه برای همه ی امّت من است. شیخ بهائی در اربعین روایت دیگری از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل می کند که فرمود: قسم به آن خدایی که مرا به رسالت برانگیخت! وقتی یکی از شما برخیزد و مهیّای نماز شود، هنگامی که شروع به وضو می کند، گناهان از اعضای او می ریزد (شاید مقصود، گناهان اعضای وضو باشد از دست و پا و چشم و صورت و دهان). ص:212

---

1- (1) . هود / 114 2- (2) . همان. و چون رو به قبله بایستد و توجّه به خدا نماید و اقامه ی نماز کند، هیچ گناهی برای او باقی نماند، مثل روزی که از مادر متولّد شده! و مَثَل نمازهای پنجگانه مثل پنج نهر است که هر روز شما در این پنج نهر شستشو نمایید که هیچ چرکی بر بدن نمی ماند، همچنین گناهان هم، با این پنج نماز نمی ماند. یادآوری: این حدیث دلالت دارد بر اینکه جمیع گناهان اعمّ از صغیره و کبیره، بوسیله ی نماز بخشیده می شود، ولی روایات متعدّد دیگری صریحاً بیان می کند که نماز مکفّر معاصی صغیره است، لذا از باب حمل مطلق بر مقیّد روایات مطلق اوّل را حمل کرده اند بر گناهان مقیّد به صغائر. و ممکن است اشکال شود که صغائر مقصود نیست زیرا کسی که اجتناب از کبائر نماید، به دلیل آیه ی شریفه ی: «إن تجتنبوا کبائر ما تنهون عنه نکفّر عنکم سیّئاتکم...»؛ (1)«اگر از گناهان بزرگی که از آن نهی می شوید پرهیز کنید، گناهان کوچک شما را می پوشانیم؛ و شما را در جایگاه خوبی وارد می سازیم.» احتیاجی به نماز ندارد که نماز مکفّر آنها گردد. ص:213

---

1- (1) . نساء / 31. ممکن است پاسخ داده شود: اجتناب از کبائر - که باعث رفع مؤاخذه از صغائر است - مقتضی است و یک جزء سبب دیگر که نماز است لازم دارد تا عفو شود. جواب آن است که در صورت عدم کبائر، هم «نماز» و هم «اجتناب از کبائر»، هر یک مستقلاً سبب عفو از صغائر می شود، و در صورت وجود کبائر، نماز مکفّر صغائر است و بس، اگر چه ظاهر آن روایات نیز آن است که نماز مکفّر معاصی است در صورتی که از کبائر احتراز نمایند چنانچه در حدیث می خوانیم: «قال علیّ (علیه السلام): الصلوات الخمس کفارۀ لما بینهن ما اجتنب الکبائر...».(1) نکته ی دیگر اینکه: خاموش کردن آتش همیشه بوسیله ی آب نمی شود، زیرا بسا آتش های تندی است که اگر آب هم روی آن ریخته شود، همان آب به اکسیژن و هیدروژن تجزیه شده و آن آتش بوسیله ی اکسیژنِ تجزیه شده، بیشتر شعله ور شود، مثلاً اگر بنزین آتش گرفت، به وسیله ی آب خاموش نمی شود بلکه با مواد شیمیایی آتش نشانی یا لا أقلّ بوسیله ی خاک آن را خاموش می کنند. حال گوییم که گناهان نیز اختلاف مراتب دارند و بعضی از گناهان برای خاموش شدنش به وسائل دیگر نیاز دارد و بوسیله ی نماز مرتفع نمی شود، مثل قتل نفس یا سرقت و تعدّی به اموال غیر و به طور کلّی حقّ الناس، به ص:214

---

1- (1) . دعائم الإسلام، ج 1، ص 135؛ بحار الأنوار، ج 82، ص 233، ح 57. نماز رفع نمی شود و باید حقّ مردم را ادا کرد و سپس توبه ی همراه نماز سبب بخشش می گردد. تذکر: نماز نسبت به گذشته رفع گناه می کند، که از بیانات و احادیث گذشته معلوم گردید، و نسبت به آینده نیز باز دارنده از گناه است؛ چنانچه آیه ی شریفه ی: «إنّ الصلاۀ تنهی عن الفحشاء و المنکر»،(1) شاهد مدّعی است. نکته ی لطیف: از حدیث فوق استفاده می شود که گناهان هریک آتشی است که شخص بزهکار برای خود تهیّه کرده و آن را به ضرر خود مشتعل نموده، و این ظهور دارد در تجسّم اعمال در عالم برزخ و قیامت. ص:215

---

1- (1) . عنکبوت / 45.

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

چهارم: فلسفه ی نماز آیات

وقتی ماه یا خورشید گرفت، یا زلزله ای در زمین رخ داد یا امری آسمانی ترسناک حادث شد، نماز آیات واجب می گردد. اگر چه در لسان قرآن و احادیث پیشوایان دین و حکمت اهل یقین، همه ی موجودات ملکی و ملکوتی، کوچک و بزرگ، هر یک آیت الهی می باشند. امّا به اصطلاح فقها و متشرّعه، آیاتی که نماز آیات برای آن واجب است عبارت است از چند امر مخصوص که در روایات اهل بیت به ما رسیده، تا ما را متوجّه حضرت حق نماید و ما را از غرقاب مادّیات بیرون آورده و متوجّه عالم معنویّت نماید. خورشید خودش آیت، نور افشانی او آیت، اشعه های مختلف آن هر یک آیت، طلوع و غروبش آیت، اختلاف مشارق و مغاربش آیت، حرارت دادنش آیت، اختلاف حرارتش در فصول مختلف آیت، کسوف او هم آیت است. امّا در اصطلاح فقها همان کسوف او را آیت خوانند، که وقتی رخ می دهد و اشعه ی نورانی شمس با آن عظمت، یک مرتبه منکسف و گرفته شود، عموماً متوجّه مبدأ می شوند. اگر چه همه ی این حوادثی که به اصطلاح فقها آیات نامیده می شود، از اموری است که سبب طبیعی دارد، و لکن مسبب اصلی آن خدا است که: «و أبی اللَّه أن یجری الامور إلّا باسبابها». ص:216 پس فلسفه ی نماز آیات برای توجّه در این موقع قهری، و یاد از حوادث بزرگ تری است که در قیامت واقع می شود از خسوف و کسوف و زلزله. آیات الهی هر موجودی از موجودات عالم اعم از ملکی و ملکوتی، صغیر یا کبیر، مریی یا غیر مریی، مثل حیوانات ریز نافع یا به ظاهر مضرّ، هر کدام نسبت به کتاب تکوینی الهی کلمۀ اللَّه هستند که مطالعه ی این کتاب مطلوب و از اهمّ عبادات و از اهداف خلقت است، زیرا موجب حصول معرفت به صانع و علم به مبدأ و معاد است. و نیز هر موجودی آیتی و علامت و نشانه ای است از صانع عالم که به وسیله ی آن، راه به مبدأ و معرفت به صانع عالم پیدا می شود. از کلام بزرگان دین است: «الطرق الی اللَّه بعدد نفوس الخلائق». و فی کلّ شیء له آیۀ ص:217 خداوند در قرآن بسیاری از مخلوقات و امور مربوط به خودش را به نام آیت معرّفی کرده: «ومن آیاته خلق السماوات و الأرض واختلاف ألسنتکم و ألوانکم»؛ (1)«و از آیات او آفرینش آسمان ها و زمین، و تفاوت زبان ها و رنگ های شماست.» «إنّ فی خلق السماوات والأرض و اختلاف اللیل و النهار»؛ (2)«در آفرینش آسمان ها و زمین، و آمد و شد شب و روز، و کشتی هایی که در دریا در حرکتند... نشانه هایی است برای مردمی که عقل دارند و می اندیشند.» کرد آن حجره زلیخا پر صور ص:218

---

1- (1) . روم / 22 2- (2) . بقره / 164 بلکه همه ی موجودات مظهر اسماء و صفات الهی، معرّف ذات صانع عالم و معرِّف کمالات او از علم و قدرت و حکمت او هستند و به زبان حال تسبیح الهی گویند: «و إن من شیء إلّا یسبّح بحمده»؛ (1)«و هر موجودی تسبیح و حمد او می گوید.» جمله اشیاء عالم در نهان این است که امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرماید: «ما رأیت شیئاً إلّا و رأیت اللَّه قبله و بعده و معه»؛(2) و امام حسین (علیه السلام) عرضه می دارد: «عمیت عین لاتراک»؛(3) و شاعر می گوید: هر گیاهی که در زمین روید وح -- ده لا ش - ریک له گوید ص:219

---

1- (1) . إسراء / 44 2- (2) . امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: هیچ چیزی را ندیدم مگر اینکه خدا را قبلش و بعدش و همراه او دیدم! 3- (3) . امام حسین علیه السلام می فرماید: کور باد چشمی که تو را ندید! (دعای عرفه) راه های خداشناسی: ادلّه بر اثبات صانع به قدری زیاد است که، از نفوس خلائق و نفس های آنها نیز متجاوز است و هر کس برای خودش از راهی ممکن است خود را به خدا برساند که دیگری از آن راه نمی رسد، بلکه از راه دیگری می رسد. از این رو باید هر کس مناسب حال خودش که او را قانع کند، باید طریقی را انتخاب کند و به سوی خدا برود.(1) ص:220

---

1- (1) . مباحث مربوط به خداشناسی در جلد سوم خواهد آمد. انشاء الله کتابنامه 1. بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، موسسه الوفاء، بیروت، 1403 ق. 2. الاحتجاج، طبرسی، دار الاسوۀ، طهران، 1413 ق. 3. وسائل الشیعۀ، حر عاملی، موسسه آل البیت، قم، 1409 ق. 4. من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، موسسه نشر اسلامی، قم. 5. عدۀ الداعی، ابن فهد حلی اسدی، مکتبۀ وجدانی، طهران. 6. التهذیب، شیخ طوسی، دار التعاریف، بیروت، 1401 ق. 7. مستدرک الوسائل، حاج میرزا حسین نوری، موسسه آل البیت، قم، 1408 ق. 8. علل الشرایع، شیخ صدوق، دار احیاء التراث، بیروت، 1408. 9. کشف الخفاء، اسماعیل بن محمد عجلونی، مکتبۀ دارالتراث، بیروت. 10. کافی، محمد بن یعقوب کلینی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1361 ش. 11. امالی، شیخ صدوق، موسسۀ الاعلمی، بیروت، 1400 ق. 12. عیون اخبار الرضا، شیخ صدوق، منشورات جهان، تهران. 13. توحید، شیخ صدوق، موسسه نشر اسلامی، قم، 1398 ه -. 14. فلسفه احکام، احمد اهتمام. 15. ص:221 کلم الطیب، سید عبدالحسین طیب. 16. مناظره، دکتر پیر، هاشمی نژاد. 17. مقاله نیایش، ترجمه شریعتی. 18. زبان پاک، احمد کسروی. 19. عالم ارواح، طنطاوی. 20. نهج البلاغه. 21. منازل الاخرۀ، شیخ عباس قمی. 22. المفید، شهید اول. 23. معراج السعادۀ، نراقی. و نیز از منابع دیگر همچون: دلائل الامامۀ، ناسخ التواریخ، خدا در طبیعت، معارف جعفری، مبانی فلسفه، اسرار الصلوۀ، تتمۀ المنتهی، حیاۀ القلوب، تمدن اسلام و عرب، حجۀ البالغۀ، محمد پیغمبری که باید از نو شناخت. ص:222