حکمت ها و اسرار نماز

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

مقدمه حضرت آیت الله امامی - دامت برکاته
بسم اللَّه الرّحمن الرَّحیم
الحمد للَّه ربّ العالمین و الصلاۀ و السلام علی محمّد و آله أجمعین، واللعن علی أعدائهم من الآن إلی قیام یوم الدّین.
کتاب فلسفه احکام که اثر پرارج مرحوم دانشمند بزرگوار، عالم جلیل القدر، فقیه عالی مقام، آیت اللَّه حاج شیخ احمد اهتمام - رضوان اللَّه تعالی علیه - می باشد، از کتابهای بسیار نفیس و پرارج و سودمندی است که روح را صفا می بخشد و فکر را تقویت و قلب را قوّت می دهد.
جوانان عزیز کشور ما اگر با مطالب این کتاب آشنا شوند، با دید والاتری به نوع عبادتها بالأخص نماز می نگرند وبه احکام عالیه اسلام بیشتر دلبستگی پیدا می کنند.
جلد اوّل این کتاب در زمان حیات مؤلّف به طبع رسید و جلد دوّم آن بطور پراکنده و نامنظّم نوشته شده بود. بازماندگان آن مرحوم جلد دوّم را به نظر اینجانب رساندند، خداوند توفیق عنایت فرمود که آن را مرتّب و بازنویسی کنم تا آماده طبع گردد، و این جلد نیز همانند جلد اوّل پربار و جامع، و
ص:9
کاشف از ذی فنون بودن مؤلّف است، خدایش رحمت نماید و به همگان توفیق بهره برداری از دیگر آثار آن مرحوم را هم مرحمت فرماید.
انتظار می رود که بازماندگان در نشر بقیّه نوشته های آن بزرگمرد بالأخص فقه استدلالی ایشان اقدام فرمایند، والسّلام علیکم و رحمت اللَّه و برکاته.
اصفهان - مدرسه نیم آورد
سیّد حسن فقیه امامی
75/10/20
ص:10

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

درآمد:
پیشرفت علم و دین مرهون تلاش های خالصانه مردان این عرصه هاست که همچون جهانی در گوشه بنشسته و با قلم خویش هستی را به تصویر می کشند و رازهای علم و دین را بیان می کنند، و راه بشریت را با نور قرآن، سنت، عقل و علم روشن می سازند.
حضرت آیت الله اهتمام - رحمه الله علیه - است که می توان او را از پیشگامان مباحث علم و دین و از بیداگران اقلیم شرق نامید، با بیان اسرار، حکمت ها و فلسفه علمی، احکام و عبادات، جوانان فارسی زبان را به دین و علم علاقه مند ساخت. ایشان در بیان اسرار علمی آیات و روایات اهل بیت (علیه السلام) راه اعتدال را در پیش گرفته و با استفاده از دانش جدید به تفسیر علمی آیات و روایات همت گماشته است، بطوری که می تواند از پیشقراولان تفسیر علمی معتدل بشمار آید.
ایشان در جلد اول کتاب فلسفه احکام، بیشتر به اسرار علمی مبحث طهارت و نجاست و احکام فقهی مربوط به آنها پرداخته است اما در جلد دوم به فلسفه و اسرار نماز پرداخته است که انصافاً نکات زیبا، جذاب، عالمانه و عارفانه ای را بیان کرده است که هر خواننده ای را مجذوب معنویت نماز می کند، ولی درهمان حال از اسرار علمی و اجتماعی نماز غافل نمانده
ص:11
و بخوبی آنها را به تصویر کشیده است. جلد سوم از این مجموعه، مباحث خداشناسی از راه طبیعت شناسی و کیهان شناسی است که همراه با چندین جلد آثار فقهی ایشان بزودی آماده و منتشر خواهد شد. (انشاء الله)
هر چند که کتاب های فلسفه احکام ایشان در دهه 1340 نوشته شده است اما هنوز هم شیرینی و زیبایی و استواری خود را از دست نداده است و می تواند با ویرایش محتوایی مطالب و روز آمد کردن مباحث علمی آن، بخوبی مورد استفاده نسل جوان قرار گیرد.
در اینجا لازم می دانم از خانواده محترم ایشان بویژه حضرت آیت الله امامی - دامت برکاته و داماد فرهیخته ایشان جناب آقای میرزا حسین باباصفری و دختر فداکار ایشان سرکار خانم اهتمام که پی گیر و یاور نشر این اثر بودند تشکر کنیم.
و نیز از دوستان فاضل و پژوهشگر آقایان محسن ملاکاظمی، حسین نبوی و نصرالله سلیمانی که در نوسازی و آماده سازی این اثر همکاری کردند سپاسگزاری می کنیم.
والحمد لله رب العالمین
محمدعلی رضایی اصفهانی
قم - 1384/6/3
ص:12

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

زندگی نامه مولف
مرحوم حضرت آیت اللَّه شیخ احمد اهتمام (ملا احمد) - رضوان اللَّه تعالی علیه - در سال 1290 هجری شمسی در شهر رهنان - رنان - واقع در پنج کیلومتری شمال غربی اصفهان در دامان خانواده ای متدین دیده به جهان گشود نبوغ و ذوق سرشار، وی را از همان اوان زندگی به مکتبخانه کشاند و تشنگی جانش را از چشمه های زلال علم و معرفت سیراب گردانید. وجود مشکلات متعدد در راه کسب علم، نه تنها او را از پیمودن راه منصرف ننمود بلکه بر عزم و اراده او افزود و هر روز مشتاق تر از روز قبل پای کرسی درس استاد زانو زد، مرحوم اهتمام دروس مقدمات و سطح را نزد مرحوم شیخ محمدرضا رنانی فرا گرفته و پس از آن از محضر اساتیدی همچون مرحوم آقا سید محمد نجف آبادی و مرحوم آیت اللَّه شیخ محمدرضا کلباسی و مرحوم آیت اللَّه حاج سید علی نجف آبادی استفاده فراوانی برد، ایشان در سال 1314 به خدمت سربازی اعزام و پس از انجام آن مجدداً تحصیلات خود را از سر گرفت و به درخواست مرحوم آیت اللَّه کلباسی به لباس مقدس روحانیت درآمده و به ترویج شعائر اسلامی و اقامه نماز جماعت در رهنان - رنان - گردید و وجود پر برکت خویش را در این راه صرف نمود.
ص:13
مرحوم اهتمام ضمن فرا گرفتن علوم حوزوی به مطالعه دروس کلاسیک و دبیرستانی مشغول گردید و دیپلم خویش را دریافت نمود، دیری نپائید که وی در علوم جدید همچون فیزیک، شیمی، ریاضیات تبحر خاصی پیدا نمود و جوانان را از چشمه های جانش سیراب ساخت.
مرحوم اهتمام با آگاهی عمیق و دقتی که در احکام نورانی اسلام داشت و با استفاده از دانش روز، اقدام به تألیف کتاب فلسفه احکام در دو مجلد نمود که با عنایت به گستردگی موضوع و محدودیت های خاص زمانی، کاری بس عظیم در این مورد بوده است.
از دیگر تألیفات مرحوم اهتمام که به زیور طبع آراسته نشده است می توان به حاشیه ای بر اصول آیت اللَّه نجفی و همچنین یک دوره فقه استدلالی در 26 مجلد اشاره نمود که امید می رود با تلاش و کوشش علاقمندان به آثار ایشان، هر چه زودتر شاهد چاپ این دو اثر گرانقدر باشیم.
آنچه که شایان ذکر است این می باشد که مرحوم اهتمام چنانچه خود اظهار نموده بعد از فراغت از اصول، مشغول تألیف فقه استدلالی شده است که متأسفانه دستنوشته های ایشان در این خصوص در دسترس نمی باشد.
از خصوصیات عمده مرحوم اهتمام می توان به لطافت روحی ایشان اشاره کرد و بر همین مبنی در پرتو آن، انوار تلاش، تحصیل و خدمت به خلق در
ص:14
زندگی او ساری و جاری بوده است و وجود غزل های عرفانی و ناب در میان دستنوشته های وی گواه بر این مدعاست.
مژده ای دل که شب هجر برآمد به وصال
و سرانجام مرحوم اهتمام در شام عید قربان سال 1346 هجری شمسی در سن 56 سالگی بدرود حیات گفت و جنازه آن مرحوم بر دست مردم عزادار از شهر رهنان تا قبرستان تخت فولاد اصفهان مشایعت گردید و در آن مکان به خاک سپرده شد.
روحش شاد و قرین رحمت الهی باد.
ص:15
ص:16

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

پیشگفتار
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم
حمد و سپاس بیحدّ آفریدگاری را سزاست که به مشیّت خود مخلوقات را به زینت آفرینش مزیّن فرمود و اسراری حکیمانه در خلقت هر یک ودیعت نهاد، واز میان موجودات تنها بشر را به خلافت برگزید وبه جمله: کرّمنا ممتاز گردانید ووسیله قرب وی را به حضرت معبود بوسیله عبادات، بالأخص فریضه نماز فراهم نمود.
و درود نامحدود بر سرور کائنات، خاتم أنبیاء، محمّد بن عبداللَّه - صلوات اللَّه وسلامه علیه - و نیز بر عترت پاک و جانشینان دوازده گانه آن بزرگوار و جمیع بندگان صالح پروردگار.
بعضی از کوته نظران گویند: چون احکام دین اسلام تعبّد صرف است، ما احتیاج به فهم فلسفه ی آن احکام نداریم و باید چشم و گوش بسته اطاعت و پیروی نماییم.
گروه دیگر که ذوق تجدّد در آنها غلبه دارد، در نقطه ی مقابل آن دسته واقع شده اند و می گویند: هر حکمی از احکام که فلسفه ی آن معلوم باشد، از
ص:17
جان و دل قبول داریم ولی حکمی که فلسفه، و حکمت آن را ندانیم و برای ما قابل درک نباشد، تسلیم آن شدن برای ما مشکل است.
در جلد اوّل این کتاب، پاسخ هر دو دسته بیان گردید.
اما اینک برای آگاهی از فلسفه ی احکام، بعضی از آیات و روایات که به طور صریح یا تلویحاً فلسفه ی احکام را بیان کرده، از نظر می گذرانیم:
اشاره ای به آیات و روایات فلسفه احکام
آیات:
1. در فلسفه ی وضو و طهارت:
آیه ی شریفه ی: «ما یرید اللَّه لیجعل علیکم من حرج ولکن یرید لیطهرکم ولیتمّ نعمته علیکم لعّلکم تشکرون».(1)
یعنی تشریع وضو و طهارت برای سختگیری و تحمیل بر شما نیست، بلکه غرض از تشریع طهارت، پاک و پاکیزه کردن شما است و اینکه نعمت صحّت وسلامتی در اثر بهداشت و نظافت نصیب شما گردد؛ تا در مقابل سپاسگزار شوید. که توضیح آن در جلد اوّل گذشت.
2. در فلسفه ی نماز:
آیه ی «و أقم الصلاۀ لذکری»(2) نماز را به پا دارید تا اینکه به یاد من باشید.
ص:18

---

1- (1) . مائده/ 6
2- (2) . طه / 14. توضیح آن خواهد آمد.
3. در فلسفه ی ذکر و تسبیحات:
آیه ی «الذین آمنوا و تطمئنّ قلوبهم بذکر اللَّه ألا بذکر اللَّه تطمئنّ القلوب»؛ (1)«آنها کسانی هستند که ایمان آورده اند، و دل هایشان به یاد خدا مطمئن (و آرام) است؛ آگاه باشید، تنها با یاد خدا دل ها آرامش می یابد.»
و نیز آیه ی: «فسبّح بحمد ربّک لعلک ترضی...»؛ (2)«و پیش از طلوع آفتاب، و قبل از غروب آن، تسبیح و حمد پروردگارت را به جا آور؛ و همچنین (برخی) از ساعات شب و اطراف روز (پروردگارت را) تسبیح گوی! باشد که (از الطاف الهی) خشنود شوی.» که فلسفه ی آن را اطمینان قلب و نشاط روحی ورضایت قلبی بیان فرموده است.
4. در مورد روزه:
می فرماید: «یا أیّها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون» (3)«ای کسانی که ایمان آورده اید! روزه بر شما نوشته شده، همان گونه که بر کسانی که قبل از شما بودند نوشته شد؛ تا پرهیزگار شوید.»
در این آیه، چنانچه در محل خودش می آید، فلسفه ی روزه را تقوی و پرهیزگاری معرفی می کند.
ص:19

---

1- (1) . رعد / 28
2- (2) . طه / 130
3- (3) . بقره / 183.
5. در مورد فلسفه ی حج و مناسک آن:
می فرماید: «لیشهدوا منافع لهم»؛ (1)«تا شاهد منافع گوناگون خویش (در این برنامه ی حیاتبخش) باشند.»
و نیز در آیه ی شریفه ی: «إن الصفا و المروۀ من شعائر اللَّه»؛ (2)«صفا و مروه از شعائر (و نشانه های) خداست!» فلسفه ی حکم سعی را مطرح می کند. که توضیح آن در بحث فلسفه ی حج می آید.
6. در آیه ی شریفه ی: «و السماء رفعها و وضع المیزان»،(3) فلسفه ی وضع میزان، حسابرسی دقیق و رعایت عدل، ذکر شده است.
آیات دیگری در فلسفه ی احکام مطرح است که در جای خود، به برخی از آن ها می پردازیم.
روایات:(4)
1. خطبه ی حضرت زهرا (علیها السلام) که در مورد فدک و در مسجد النبی (صلی الله علیه و آله) با حضور مهاجرین و انصار ایراد شد. و آن خطبه ای است طولانی، که در چند فراز فلسفه ی برخی احکام و عبادات را بیان می فرمایند.(5)
ص:20

---

1- (1) . حج / 28
2- (2) . بقره / 158
3- (3) . الرحمن / 7
4- (4) . برای آشنایی بیشتر از روایات اهل بیت در مورد فلسفه ی احکام مراجعه فرمایید به کتاب هایی مثل: علل الشرایع و عیون اخبار الرضا و معانی الاخبار، هر سه از شیخ صدوق، و نیز بحار الانوار، جلد سوم مبحث علل الشرایع
5- (5) . بحارالانوار، ج 29، ص 311 و دلائل الإمامۀ، ص 109-129 و الإحتجاج، ج 1، ص 131-146 و ناسخ التواریخ، جلد خلفا، و جلد حضرت زهرا (علیها السلام).
2. روایت مناقب از علی (علیه السلام) که مضامین آن با برخی عبارات حضرت زهرا (علیها السلام) مشترک است، از این رو به نقل کلام امیرالمومنین (علیه السلام) اکتفا می نمائیم:
«قال (علیه السلام): فرض اللَّه تعالی الایمان تطهیراً من الشرک، و الصلاۀ تنزیها عن الکبر، والزکوۀ تسبیباً للرزق، و الصّیام ابتلاءً لاخلاص المحق، و الحجّ تقویۀ للدین، والجهاد عزاً للإسلام، و الامر بالمعروف مصلحۀ للعوام، و النهی عن المنکر ردعاً للسفهاء، وصلۀ الارحام منماۀً للعدد، و القصاص حقنا للدماء، و اقامۀ الحدود اعظاماً للمحارم، و ترک شرب الخمر تحصیناً للعقل، و مجانبۀ السرقۀ ایجاباً للعفۀ، و ترک الزنا تحقیقاً للنسب، وترک اللّواط تکثیراً للنسل، و الشهادات استظهاراً علی المجاهدات، و ترک الکذب تشویقاً للصدق، و الاسلام أماناً من المخاوف، و الأمانات نظاماً للامۀ، و الطاعۀ تعظیماً للإمامۀ».(1)
حضرت علی (علیه السلام) فرمودند: خداوند ایمان را واجب کرد، تا ما را از لوث شرک پاکیزه نماید؛ و نماز را واجب نمود تا ما را از نخوت و کبر فرود آورد؛ و زکات را واجب نمود تا رزق افراد افزایش یابد.
ص:21

---

1- (1) . بحارالانوار، ج 6، ص 110، ح 5.
و روزه را موجب خلوص حق قرار داده؛ و حجّ بیت اللَّه را سبب تقویت دین مقرر فرمود؛ و جهاد فی سبیل اللَّه را موجب عزّت و سربلندی اسلام قرار داد؛ امر به معروف را واجب کرد تا افراد جاهل و عوام هدایت شوند و نهی از منکر را سبب منع سفهاء نمود.
صله ی رحم را قرارداد تا تعداد (شما) زیاد گردد؛ قصاص را جعل فرمود تا خون ها ریخته نگردد؛ و اقامه ی حدود را سبب بزرگداشتن محرمات و سرپیچی از مقررات خاطر نشان ساخت؛ و شراب را تحریم نمود تا عقل ها را مصون و محافظت فرماید؛ و ترک دزدی را برای عفت و درستکاری نهادینه کرد؛ و بر ترک زنا برای حفظ نسب تاکید کرد؛ و ترک لواط را برای افزایش نسل ها سفارش نمود؛ و شهادت را به ارمغان آورد تا بر منکرات حجتی باشد؛ و ترک دروغ را توصیه کرد تا تشویق به راستی گردد.
و اسلام را سبب امان از مخاوف و قطع روابط قرارداد؛ و درستکاری و امانت داری را موجب نظام بخشیدن به امور معاش خلق قرار داد؛ و اطاعت اوامر امام را واجب فرمود، تا تعظیم و تکریم امام و بزرگداشتن حکومت الهی را گوشزد نماید.
3. از امام صادق در این باره حکایت شده:
عن الصادق (علیه السلام) انّه سأله عن شیء من الحلال و الحرام، فقال (علیه السلام): انّه تعالی لم یجعل شیئاً إلّا لشیء (أو بشیء).(1)
ص:22

---

1- (1) . بحار الانوار، ج 6، ص 110، ح 3.
«از امام صادق (علیه السلام) در مورد حلال و حرام بودن چیزی سوال کردند، که حضرت فرمودند: خداوند هیچ امری را قرار نداده مگر برای امری.»
در توضیح حدیث فوق علامه مجلسی قدس سره می نویسد: یعنی خداوند هیچ حکمی از احکام (واجب، مستحب و حرام و مکروه و احکام وضعی و تکلیفی) را قرار نداده، مگر برای حکمتی؛ و هیچ چیز را حلال نکرده، مگر برای حسن آن؛ و هیچ چیزی را حرام نکرده، مگر برای زشتی و ضرر آن.(1)
4. روایت فضل بن شاذان نیشابوری، حاوی فلسفه ی بسیاری از احکام می باشد، و در جلد سوّم بحارالانوار نقل شده، که به خاطر طولانی بودن از نقل آن صرف نظر کردیم.
5. در روایتی از امام هشتم (علیه السلام) آمده:(2)
«و حرّم اللَّه الزنا لما فیه من الفساد من قتل النفس و ذهاب الانساب و ترک التربیۀ للاطفال و فساد المواریث و ما أشبه ذلک من وجوه الفساد».(3)
«خداوند زنا را حرام کرد برای اینکه مفاسدی از آن به فرد و جامعه می رسد، مثل: قتل نفس و از بین رفتن نسب، و اینکه اطفالِ زنا بدون سرپرست می مانند و بدون تربیت بزرگ شده (و موجب زیان اجتماع می باشند)، و در امر میراث اختلال پیدا می شود و مفاسد دیگری نیز دارد.»
ص:23

---

1- (1) . همان
2- (2) . وسائل الشیعۀ، ج 20، ص 311، ح 15
3- (3) . کتاب الأمراض الاجتماعیۀ، ص 15، ترجمه علی فکری.
ص:24

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

فصل اول: به سوی نماز
اشاره
ص:25
ص:26
اوّل: ارزش گذاری عبادات با معیارهای مادی
عبادات - که نماز از عالی ترین مصادیق آن است - فلسفه و حکمت های آن فراتر است از آن که آن را در امور مادی و فوائد طبیعی و بهداشتی جستجو نماییم.
بلکه مرتبه ی آن ما فوق طبیعت و مادیات است و جایگاه آن والا و از سنخ عالم امر(1) می باشد.
بزرگان و اندیشمندان در ماوراء الطبیعه (متافیزیک)، و عرفا و اولیای الهی آن را دریچه ی عالم ملکوت اعلی می دانند.
بلکه مرکبی است راهوار که بنده را از تنگنای جهان مادّه رهاند و او را در صعود به مدارج کمال، تعالی داده به عالم فوق طبیعت و به جایگاه انس با مجردات و کرّوبیین ملأ اعلی نشاند تا از روحانیت سرشار گشته، و به آرمان
ص:27

---

1- (1) . با توجه به برخی آیات، عالَم را به دو بخش «خلق» و «امر» تقسیم کرده اند: عالم امر: عالم ماوراء الطبیعه و فوق عالم خلق است؛ و عالم خلق، عالم حسی و تجربی و عالم ادراک و تخیل و توهم است. «الا له الخلق و الامر» اعراف / 54.و روح انسانی از عالم امر است، از این رو به وسیله ی ادراکات توهمی و تخیّلی و احساسات، درک نمی شود و در سوره ی اسراء، آیه ی 88، می خوانیم: «قل الروح من أمر ربّی و ما اوتیتم من العلم إلّا قلیلاً».در این آیه، علم بشر را که مستند به عالم خلق است، اندک شمرده، به طوری که به عالم امر نمی تواند برسد.
اصلی خود یعنی قرب معنوی به مبدأ المبادی برسد، تا «الصلاۀ معراج المؤمن» به عمل بنشیند.
عبادت رابطه ی بین خالق و مخلوق، ارتباط عبد با معبود، انس حبیب با محبوب، وصال عاشق به معشوق است.
برخی که احساس و تجربه را عرش المعرفۀ و بالاترین سطح دانش می پندارند، می خواهند همه ی حقایق عالم را از دریچه ی ماده و مادیات بنگرند، و با زمره ی ملکوتیان - که مسیر آفتاب دانش آنها بر مدار انوار عالم قدس است - لاف برابری بلکه رجحان و برتری می زنند، اینان در اشتباه بزرگی واقع شده اند.
چقدر کوتاه نظری! که جمال زیبا و طلعت رعنای دوشیزه ی جذابی را با محاسبه ی ریاضی و کم و کیف رنگ سیما و چگونگی اندامش، ارزش سنجی می نمایید؟! و از آن مغناطیس معنوی و عامل جذابیت او، که امری است غیر عادی و از عالم فوق طبیعت سرچشمه گرفته، صرف نظر و چشم پوشی می کنید؟!(1)
همان طور که زیبایی و ظرافت یک تابلوی نقاشی گرانبَها، به اندازه گیری رنگ های آن تابلو و محاسبه ی علمی یک شیمیدان، مورد ارزیابی قرار نمی گیرد.(2)
ص:28

---

1- (1) . بس نکته غیر حسن بباید که تا یکی مجذوب طبع مردم صاحب نظر شود
2- (2) . مثال دیگر: یک رادیو که اجزای مادی آن چوب و سیم و آهن به وزن معین است، اما کیفیت ترکیب آن یک امر معنوی است، که قدرت گرفتن امواج را از مسافت دور دارد که هر کس از خاصیت معنویش بی خبر باشد و این مواد را به او بدهی، اثر و نتیجه ای از آن نخواهد دید و در مقام قیمت گذاری هم، به اندازه ی مُشتی چوب و سیم و آهن قیمت گذاری می کند.همچنین در اعمال عبادی جنبه ی مادی آن هدف اصلی نیست، بلکه در مرحله ی نخست، امر معنوی و پرورش روحی آن مد نظر است.
جمال روحانی عبادات و فلسفه ی حقایق معنویات و نورانیّت های ایمان و رابطه با خالق سبحان، به محاسبه ی علمی و مقیاس فلسفی، قابل توصیف و توضیح و بیان نیست.
اگر چه برای عبادات فوائد مادّی بسیار و عوائد طبیعی فراوان، و نتایج بهداشتی قابل توجهی در کار است، ولیکن هدف اصلی در آن رسیدن به معنویات و نیل به مقام قرب وآشنائی با سکان دار ملأ اعلی و صعود از حضیض ناسوت به اعلی مدارج ملکوت و پیوستن به عالم لاهوت است.
و آنچه در این کتاب از فوائد مادی و نتایج طبیعی و بهداشتی مورد دقت و تعمیق می گردد، مطالبی حاشیه ای و جهت اطلاع است.
الکسیس کارل می گوید:
همان طور که حدیث جمال و عشق، در دفتر نیست و به درس و تعلیم نیاز ندارد، آنها هم که دلی خالی از اندیشه دارند، خدا را همچون گرمای خورشید و یا عطر گل، به طور طبیعی احساس می کنند.
امّا همین خدایی که با کسی که دوست داشتن را می داند به آسانی کنار می آید، خود را از چشم آنکه جز فهمیدن نمی داند، پنهان می دارد.(1)
ص:29

---

1- (1) . نیایش، ص 6.

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

دوّم: اقسام عبادات و واکنش های مردم

بشر در غرائز طبیعی و علائق فطری به اموری مانند مال، اولاد و جان علاقمند است، و این سه از لوازم زندگی و تا اندازه ای معقول، نزد شارع مطلوب است.(1)
و یک علاقه ی بالاتر هم به خالق و سرپرست حقیقی خود پروردگار جهانیان دارد، که آن سلطان محبت ها است(2) و گاهی به واسطه ی علاقه های مادی این محبّت تحت الشعاع و در حاشیه قرار می گیرد.
ص:30

---

1- (1) . در مورد «علاقه به مال» قرآن می فرماید: «و انّه لحبّ الخیر لشدید» عادیات / 8، که حب مال را حب خیر خوانده، زیرا که تأمین معاد متوقف بر تأمین معاش است «من لا معاش له لا معاد له» و تأمین معاش، نیازمند تحصیل مال است.در مورد «علاقه به اولاد» در اخبار سفارشاتی شده که به آنها محبت کنید و در تربیت و تعلیم و نفقه و آسایش آنها کوتاهی نکنید، حتی بوسیدن آنها ثواب دارد.در مورد «علاقه به جان» آیات و اخبار بسیاری وارد شده، مانند: «ولا تلقوا بایدیکم إلی التهلکه»، بقره/ 195، یعنی خود را به دست خود به مشقت و هلاکت نیندازید؛ و حرمت روزه برای کسی که روزه، برای او ضرر دارد و همچنین استعمال آب اگر برای بدن ضرر داشته باشد، تکلیف طهارت با آب برداشته می شود و موظّف به تیمّم است
2- (2) . «ان الملوک اذا دخلوا قریۀ افسدوها»، نمل / 34، یعنی وقتی پادشاهان در محلی وارد شدند آن محل را فاسد و از بین می برند. محبت به حضرت احدیت هم که سلطان محبت ها است، وقتی وارد قلب شد، سایر محبت ها را فاسد، و تحت الشعاع قرار می دهد.
از این رو پروردگار جهان برای تخلیه ی قلب از محبت بت ها (علاقه های مادّی مذکور)؛ و تحلیه و مزین کردن آن به علاقه ی تام به محبوب و معشوق واقعی و پیوند به حق و گسستن از باطل و ناحق،(1) عبادات مختلف را تشریع فرمود؛ و آن را به سه بخش تقسیم نموده است:
بخش اوّل: عبادات بدنی؛ همچون نماز و روزه و تلاوت قرآن و اذان و نیایش ودعا و ذکر و...، به وسیله ی این نوع عبادات، فرد تن آسا و تن پرست، از خدا پرست جدا می گردد.
بخش دوّم: عبادات مالی؛ مثل انفاق، صدقه، کفّاره و پرداخت خمس و زکات و...، که به وسیله ی این قسم، افراد مال پرست، از حق پرست ممتاز می گردند.
بخش سوّم: عبادات جانی؛ مانند جان فشانی در راه حق و جهاد فی سبیل اللَّه.

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

بعضی افراد، به تن و آسایش بدن به نحو افراط علاقه دارند، و در عبادات بدنی مثل نماز و روزه و... مسامحه و کوتاهی می نمایند.
در حالی که ممکن است این افراد از بذل مال در راه خدا مضایقه نکنند؛ و این دسته تن پرستی آنها زیادتر از خداپرستی آنها است.
دسته ی دیگر، نقطه ی مقابل می باشند، از عبادات بدنی کوتاهی ندارند و در نماز و حضور در جماعات و نوافل و مستحبات و نیایش و دعا و تضرع و گریه، کوتاهی نمی کنند ولی در عبادات مالی و بخشش مال در راه خدا، به هیچ وجه حاضر نمی شوند و مصداق کلام نبوی (صلی الله علیه و آله): «کلّ درهم عندهم صنم»
ص:31

---

1- (1) . چنان بدیدن روی تو آرزومندم که جز تو نخواهد دل از خداوندمألا کلّ شیء ما خلا اللَّه باطل و کلّ نعیم لا محالۀ زائل
این دسته مال پرستند،(1) و بلکه پول پرست، گاو پرست، گوسفند پرست و مِلک پرستند.
دسته ی دیگر که شاید اکثریت را شامل شود، از عبادات بدنی و مالی مضایقه ندارند اما اگر پای جان در میان آمد، کُمیت ایمان آنها لنگ است، و حاضر به بذل جان در راه خدا نیستند.
دسته ی چهارم: که مثل کبریت احمر نادر می باشند، کسانی هستند که رضای حق را طالب و به هر قسم باشد خریدارند، اگر چه به بذل مال یا اولاد یا جان باشد.
ص:32

---

1- (1) . اشعار مثنوی در حکایت آن عرب و گریه کردن برای سگ:آن سگی میمرد و گریان آن عرب هین چه سازم مر ترا تدبیر چیست؟ روز صیادم بدی شب پاسبان سائلی بگذشت و گفت این گریه چیست؟ گفت در ملکم سگی بُد نیکخو تیز چشم و خصم گیر و دزد ران گفت رنجش چیست؟ زخمی خورده است بعد از آن گفتش که ای سالار خر گفت نان و قوت و زاد و دوش من گفت چون ندهی بدین سگ نان و زاد دست ناید بی درم در راه نان گفت خاکت بر سر ای پر باد مشگ اشگ می بارید و می گفت ای کرب زین سپس من چون توانم بی تو زیست شیر نر بود او نه سگ ای پهلوان نوحه و زاری تو از بهر کیست؟ نک همی میرد میان راه او نیکخو و با وفا و مهربان گفت جوع الکلب زارش کرده است چیست اندر پشتت این انبان پر می کشم از بهر قوت این بدن گفت تا این حد ندارم مهر و داد لیک هست آب دو دیده رایگان که لب نان پیش تو بهتر ز اشک
همچون قهرمان توحید، حضرت ابراهیم خلیل، که همه ی علائق و محبت ها را در حب خدا فانی نمود، نه از بذل جان، نه از بذل مال در راه محبوب، و نه از قربانی یگانه فرزند عزیز در راه رضای حق و برای وصال معشوق مضایقه نکرد.

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

امام حسین (علیه السلام) که وارث ابراهیم خلیل است، یگانه قهرمان وادی محبت، همه چیز خود را فدا و در راه خدا فانی نمود.
در روز وصال هر چه به فنا نزدیک تر می شد، بهجت و نشاط او بیشتر و در زیر خنجر تبسّم کنان به وصال معشوق روان شد، و به زبان حال چنین مترنّم بود:
نیست ای دوست به دل جز تو تمنّای دگر سر شوریده ندارد سر و سودای دگر
ص:33

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

سوّم: نماز عبادتی جامع
سرآغاز نماز
در میان عبادات، اسلام، عنایت خاص و نظر ویژه ای به نماز دارد و آن را بر همه ی عبادات مقدم می شمارد. و حتی قبولی سایر عبادات را بر قبولی نماز مترتب می شمارد و آن را نخستین ستون دین معرفی نموده و در هر حالی (شدت، رخاء، صحت، مرض، سفر، حضر، صلح و جنگ) الزام و وجوب آن به قوت خود باقی است و به هر شکل ممکن باید اقامه شود و آن را مرز بین کفر و اسلام خاطر نشان ساخته است.