ماه در فرات: نگرشی تحلیلی به زندگانی حضرت عباس علیه السلام

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

ماه در فرات: نگرشی تحلیلی به زندگانی حضرت عباس علیه السلام


ابوالفضل هادی منش

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

دیباچه

در تاریخ تشیع، بزرگ مردانی جلوه می کنند که هرچند مقام معصومان را ندارند، ولی در بسیاری از ویژگی ها، پیرو آنان هستند و هم چون ستاره ای در آسمان هدایت می درخشند.
در این میان، حضرت ابوالفضل علیه السلام جایگاهوالایی دارد که قلم را توان بیان آن نیست. او ویژگی های نیک را از پدر و مادر به ارث برده و در مکتب سه امام بزرگوار پرورش یافته است تا بدان جا که واژگان صفا، وفا و غیرت با نام او معنا می یابند.
او ماه بنی هاشم است، هم در سیرت و هم در صورت؛
او قهرمان کربلاست، نه به سبب چیرگی بر دشمنِ بیرون؛ بلکه به دلیل پیروزی بر هوای نفس و دل ندادن به متاع دنیوی.
او سقای کربلاست، نه تنها به سبب سیراب کردن اهل حرم، بلکه به دلیل نوشاندن آب گوارای استقامت و وفاداری به تشنگان مرامش.
بی تردید، رسانه ملی باید ویژگی های مانای ماه بنی هاشم هم چون صفا، وفا، شجاعت، مردانگی، حق جویی و محبت را تبیین و بر اساس آن
ص: 1
الگوسازی کند تا عاشقانش، مروارید عشق او را در صدف وجود خویش، درخشان تر و زیباتر بنمایانند.
پژوهش گر ارجمند، جناب حجه الاسلام و المسلمین ابوالفضل هادی منش کوشیده است با نگاهی به زندگانی پرفروغ حضرت عباس علیه السلام، آن را از منظری دیگر بکاود. با سپاس از ایشان و به امید آن که مورد بهره برنامه سازان و برنامه ریزان ارجمند قرار گیرد.
انّه ولیّ التوفیق
اداره کل پژوهش مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما
ص: 2

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

پیش گفتار

پس از واقعه سقیفه که میان جامعه مسلمانان، شکاف ایجاد شد، گروهی از مسلمانان جانشینی علی علیه السلام را نپذیرفتند. از این رو، خلافت پس از بیست و پنج سال به علی علیه السلام روی آورد. در این مدت، حضرت عباس علیه السلام در دامان علی علیه السلام پرورش یافت و در تحلیل سیاسی چنان توانی به دست آورد که تا زمان شهادت، همواره پشتیبان ولایت باقی ماند. این مسأله، انگیزه پژوهشی درباره چگونگی پشتیبانی حضرت عباس علیه السلام از کیان ولایت و تبیین جنبه های گوناگون زندگانی آن حضرت و اوضاع سیاسی - فرهنگی آن زمان شده است. شخصیت هر فرد زاییده فرهنگ خانوادگی و اوضاع زمانه حیات اوست. حضرت عباس علیه السلام نیز در یکی از بهترین خانواده ها رشد کرد و به همین دلیل، در باورهای مردمی شیعه جایگاه ویژه ای دارد.
این پژوهش با روش توصیفی - تاریخی در سه بخش جدا از هم، سامان یافته است. بخش نخست، نگاهی کوتاه و گذرا به زندگانی حضرت عباس علیه السلام دارد و به دیدگاه معصومان علیه السلام درباره ایشان می پردازد و تلاش های آن حضرت را پیش و پس از حادثه کربلا بررسی می کند. این بخش با پرداختن
ص: 3
به نقش حساس آن بزرگوار در نهضت حسینی، سرمشق های رفتاری ایشان را معرفی می کند. در پایان این بخش برای شناخت بیشتر ایشان، به برخی کرامت ها و خاطره های زایران حرم ابوالفضل علیه السلام، آداب و تاریخچه، ویژگی ها و نمای کنونی آرامگاه آن حضرت اشاره شده است.
در بخش دوم مجموعه، گزیده ای از ادب پارسی در قالب شعر و متن ادبی، آمده است. بخش پایانی نیز با بیان محورهای کلی برنامه سازی، معرفی راه کارهای تولیدِ ویژه برنامه هایی به مناسبت ولادت و شهادت، طرح پرسش هایی برای مسابقه، گفت وگوی مردمی و کارشناسی، دریچه ای به ساحت دانشوران و دست اندرکاران رسانه می گشاید. امید آن داریم که کاستی ها و نارسایی های این پژوهش اندک را بر ما ببخشایید. پنجره دیدگانمان را به روشنایی رهنمودهای سودمند شما می گشاییم و موفقیت و بهروزی روزافزون تان را از خداوند خواستاریم.
ص: 4

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

بخش اوّل: چشم اندازی به زندگانی حضرت ابوالفضل علیه السلام
اشاره
بخش اوّل: چشم اندازی به زندگانی حضرت ابوالفضل علیه السلام
زیر فصل ها
فصل اول: از چشمه سار مهتاب
فصل دوم: ویژگی های فردی حضرت عباس علیه السلام
فصل سوم: دیدگاه معصومان درباره حضرت عباس علیه السلام
فصل چهارم: تلاش های سیاسی حضرت عباس علیه السلام
فصل پنجم: سیمای حضرت عباس علیه السلام در آیینه قیام حسینی
فصل ششم: گلبرگی از کرامت ها و خاطره ها
فصل هفتم: حرم مطهر حضرت عباس علیه السلام
ص: 5
فصل اول: از چشمه سار مهتاب
اشاره
فصل اول: از چشمه سار مهتاب
زیر فصل ها
شناسنامه مهتاب
طلوع مهتاب
نام گذاری
تبارشناسی ام البنین علیهاالسلام
ثمره پیوند
کنیه ها و لقب ها
شناسنامه مهتاب
شناسنامه مهتاب
نام: عباس
لقب های معروف: قمر بنی هاشم، باب الحوائج، سقّا
کنیه: ابوالفضل، ابوفاضل
پدر و مادر: امام علی علیه السلام و حضرت ام البنین علیهاالسلام
زمان و مکان ولادت: چهارم شعبان سال 26 ه . ق - مدینه
زمان و مکان شهادت: دهم محرم سال 61 ه . ق - کربلا
مدت عمر: 34 سال و 5 ماه و 6 روز
آرامگاه: کربلای معلی، کنار نهر علقمه
دوران زندگانی:
الف. 14 سال در دوران امامت امام علی علیه السلام
ب. 10 سال در دوران امامت امام حسن مجتبی علیه السلام
ج. 10 سال در دوران امامت امام حسین علیه السلام
قاتل: یزید بن رُقاء جُهَنّی و حکیم بن طُفیل طایی.

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

طلوع مهتاب
طلوع مهتاب
خورشید به تماشا ایستاده بود. آسمان آغوش گشوده و نسیم بر شانه نخل ها وزیدن گرفته بود. زمین، زیر پای او دف می زد.
دوان دوان خود را به مسجد رساند. بر آستانه در ایستاد و نفس زنان
ص: 6
گفت: «مژده! مژده!» علی علیه السلام سخن خود را با اصحاب قطع کرد و فرمود: «خیر باشد قنبر!» عرقِ پیشانی خود را با گوشه آستینش پاک کرد و عرض کرد: «مولای من! هم اکنون از خانه شما می آیم. خدا به شما فرزندی عنایت فرموده است؛ آمدم که هم بشارت دهم و هم اسم و کنیه اش را بپرسم».
برق شادی در چشمان اهورایی ابرمرد تاریخ جهید و با تبسم فرمود: «این نوزاد جایگاه بلندی بر آستانه ربوبی دارد و نام ها و کنیه و لقبش نیز بسیار است. اینک به منزل می آیم و نام او را انتخاب خواهم کرد».
برخاست. با گام هایی پر صلابت و دلی سرشار از احساس، به سوی خانه قدم برداشت. درِ خانه باز شد و زینب علیهاالسلام به استقبال آمد و عرض کرد: «پدر! خداوند به ما فرزندی عنایت فرموده است». علی علیه السلام داخل شد و زینب علیهاالسلام، قنداقه کودک را به دست علی علیه السلام داد. اشک شوق از بام نگاه علی بر چهره نوزاد لغزید و او را در آغوش فشرد. سپس سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم را اجرا کرد و در گوش راستش اذان و در گوش چپ او اقامه گفت و لحظاتی بر چهره نوزاد خویش، خیره ماند.
آن روز، چهارم شعبان سال بیست و ششم هجری(1) بود.
ص: 7

---

1- بحارالانوار، محمدباقرمجلسی، ج42، ص 75؛ و الوقایع والحوادث، باقرملبوبی، ج3، ص30.
عباس که در عشق دلی یکدله داشت
در دشت بلا پرچم قافله داشت
یک روز پس از برادر آمد به جهان
یعنی ز حسین یک قدم فاصله داشت

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

نام گذاری

پس از این که نوزاد پا به عرصه گیتی نهاد، او را در قنداقه ای نهادند و به دست علی علیه السلام دادند. حضرت از مادر او پرسید: «نام او را چه نهاده اید؟» از آن جا که مادر نوزاد، احترام ویژه ای برای جایگاه امامت و رهبری همسر خویش قائل بود و هیچ گاه در روابط خانوادگی و زناشویی، بلندپایگی مقام شوهر خود را فراموش نمی کرد، پاسخ داد: «من در هیچ امری از شما پیشی نگرفته ام هر نامی را که خود می پسندید، برای او برگزینید».
چشم ها منتظر و دل ها بی قرار بود تا ببینند علی علیه السلام، نوزاد خویش را به چه می نامد و به چه انگیزه ای، نام می نهد. علی علیه السلام فرمود: «من این کودک را به نام عمویم، عباس می نامم».
عباس در اصطلاح عرب، صیغه مبالغه و به معنی «تُرُش روی و باصلابت» است و از ماده عبس به معنی «در هم کشیدن بشره و گرفتگی صورت» و به اصطلاح فارسی «اخم کردن» گرفته شده است.(1)
می دانیم که نام گذاری افراد، با توجّه با احوال و اوصاف آن ها صورت
ص: 8

---

1- لسان العرب، محمدبن مکرم بن منظور، ج 6، ص 129.
می گیرد. از آن جاکه آن حضرت، مصداق روشن و بارز آیه «اَشِدّاءُ عَلَی الکُفّار»(1) بود، علی علیه السلام با توجّه به ساختار روحی و شخصیتی وی، او را عباس نامید تا نشان دهنده شهامت و شجاعت او در ستاندن حق و احقاق دین باشد.(2)
علی علیه السلام از شجاعت و شکوه ایستادگی و پایمردی عباس در پیکار با دشمنان حقیقت، آگاهی کامل داشت.(3) وی از سویی، میراث دار گنجینه دلیری و مردانگی نسلی بود که از هاشم، جدّ بزرگ او آغاز شده بود و تا پدر بزرگوارش، علی علیه السلام ادامه داشت و از سوی دیگر، با دریای نام آوری و استعداد خانواده مادریِ خویش پیوند داشت که این دو، از او، وجودی سرشار از کمال و افتخار آفریده بود.

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

مادر عباس علیه السلام

مادر، نقش بسیار مهمّی در شکل گیری شخصیت فرزند ایفا می کند و به عنوان یکی از دو محور به وجود آمدن فرزند، بر روحیه او اثر مستقیم دارد. فاطمه، ملقب به ام البنین، دختر حزام بن خالد بن ربیعه، از بانوانی است که در مکتب بزرگ بانوی جهان اسلام، حضرت زهرا علیهاالسلام پرورش یافته بود. او زنی با کمال، ادیب و باوقار بود که به عقد امیرمؤمنان علیه السلام درآمد و صاحب چهار فرزند شد که عباس علیه السلام بزرگ ترین آن ها به شمار می رفت.
ام البنین در پرتو خورشید جهان افروز وحی، پیامبر گران قدر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم و در بوستان با طراوت علوی، پرورش یافته بود و کمال وفاداری را
ص: 9

---

1- فتح، 29.
2- خصائص العباسیة، محمد ابراهیم کلباسی، ص 118.
3- معالی السبطین، محمد مهدی حائری، ج 1، ص 437.
نسبت به همسر گرامی خویش و سرور و پیشوایش، علی علیه السلام نشان می داد.
او در خانه علی علیه السلام بهترین مادر برای فرزندان و وارسته ترین رهرو خط سبز رهبری حضرت بود که همواره در پاسداشت شأن او، فرزندان و همسر شهیدش خود را خدمتگزار آنان می دانست و فرزندان زهرا علیهاالسلام را بر فرزندان خویش مقدم می داشت.
این احترام به اندازه ای بود که وقتی علی علیه السلام وی را برای نخستین و آخرین بار، به نام اصلی او - فاطمه - صدا می زند، اندوهگین می شود و از حضرت می خواهد که دیگر او را بدین نام نخواند؛ زیرا از این که فرزندان زهرا علیهاالسلام به یاد مادرشان افتند و رنج های او را به خاطر آورند بیم دارد. بدین سان، فاطمه کلابیه، در نخستین روزهای زندگی با علی علیه السلام، ام البنین(1) خوانده شد تا به منزلت عصمت ازلی، فاطمه علیهاالسلام ارج نهاده باشد و فرزندانش نیز جای خالی وی را کمتر احساس کنند. بدین وسیله ام البنین، علاقه مندی خویش را به این خانواده به اثبات رساند.
وی که پس از بازگشت کاروان آزادگان و سرافرازان حسینی به مدینه، به استقبال کاروانیان شتافته بود، با آگاهی یافتن از فاجعه، پیش از هر چیز، از یادگار زهرا علیهاالسلام و علی علیه السلام، آفتاب عاشورا؛ حسین علیه السلام سراغ می گیرد و حتی از چهار فرزند دلاور و رشید خود، سخنی به میان نمی آورد. از این رو، نخست بیرق سوگ در عزای فرزندان فاطمه علیهاالسلام بر می افرازد و بر آنان می گرید و می گوید: «همه فرزندانم و آن چه در زیر این آسمان کبود است،
ص: 10

---

1- مادر پسران.
فدای حسین علیه السلام باد».(1)
این موضع گیری عاشقانه و این ابراز احساسات پاک، بیانگر معرفت والا و محبت راستین این بانوی بزرگ و از خود گذشته نسبت به خاندان وحی است. سوگواری او بر سیدالشهدا علیه السلام پیش از برپایی ماتم در عزای فرزندان خویش، سبزترین نگارینه زندگانی اوست.

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

تبارشناسی ام البنین علیهاالسلام

ام البنین علیهاالسلام زنی سخن دان با اندیشه های بلند و دارای روحی لطیف و شاعرانه بود. او در خانواده ای اصیل از قبیله بنی کلاب، چشم به جهان گشود. پدرش حزام و مادرش ثمامه است. مادر او از خانواده ای شجاع و دلاور بود. به جدّ مادری او که ابوالبراء نام داشت، مُلاعِبُ الأَسنة می گفتند؛ چون او در جنگ ها، نیزه ها را به بازی می گرفت و حماسه می آفرید.(2)
حزام بن خالد نیز از خانواده ای سلحشور، ادب دوست و شاعرپرور بود. لبید بن ربیعه، شاعر بزرگ عرب که در عصر جاهلیت می زیست و از بزرگان جزیره العرب به شمار می آمد، برادر خالد و عموی حزام است. در عصری که فن شاعری، اعجازی بی بدیل به شمار می رفت و برگزیده ترین شعرها را بر دیوار کعبه می آویختند. لبید، شاعر یکی از هفت سروده برگزیده و سرشناس ترین چکامه سرای عربستان بود.
ص: 11

---

1- بحارالانوار، ج 45، ص 40.
2- بحارالانوار، ج 18، ص 22.
اگرچه او در عصر جاهلیت می زیست، مردی بخشنده، جوانمرد، حقیقت جو ودر عین حال دلاور و شجاع بود و اندامی تنومند و ورزیده داشت.
یکصدسال از عمر او گذشته بود که اسلام ظهور کرد.(1) وی پس از ظهور اسلام، به جرگه مسلمانان پیوست و شاعری را کنار گذاشت. عمر در زمان خلافت خود دستور داده بود شاعران مسلمان را شناسایی کنند و آثار آنان را به مرکز خلافت بفرستند. شاعران بسیاری، نوسروده های خود را فرستادند، ولی لبید، سوره بقره را نوشت و به قاصد حکومت داد و گفت: «خداوند به جای شعر، سوره بقره و آل عمران را به من عطا فرمود».
وی هنگام تشرف به اسلام، تک بیتی سرود که در آن، خداوند را به سبب این فیض بزرگ چنین سپاس می گوید:
الحمدللّه اذ لم یأتنی اجلی
حتی لبست من الاسلام سربالاً(2)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

لبید در معلقه خود(3) که 88 بیت است، مفاهیمی هم چون بخشندگی، مهمان نوازی، دوری از شهوت رانی و خو گرفتن به عقل مداری را می گنجاند به گونه ای که وقتی فرزدق، شاعر هم عصر امام سجاد علیه السلام، بیتی از آن را می شنود، از اسب خویش پیاده می شود و از شگفتی واژه های آن به سجده می افتد.
ص: 12

---

1- بحارالانوار، ج 51، ص 245.
2- خدای را سپاس می گویم که نمردم و جامه اسلام را بر تن کردم. مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب، ج 1، ص 166.
3- اشعاری که در عصر جاهلیت بر دیوار کعبه آویخته بود.
شهرت لبید، تنها به سخن دانی و چکامه سرایی اش نیست؛ بلکه فرموده پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نیز بر شهرت این شاعر بزرگ و متعهد افزوده است. حضرت درباره او فرمود: «سخن لبید، بهترین شعری است که عرب سروده به ویژه در آن مصرعی که می گوید: به جز خدا، همه چیز باطل است».(1)
او در این قصیده بلند چنین می سراید:
- همه چیز جز خدا نابود شدنی است. پس این نعمت ها، روزی از بین می روند؛
- نعمت های این جهان مایه فریب و حسرت اند و زندگانی در این دنیا ناپایدار است؛
- همگان به زودی به بلایی بزرگ دچار می شوند و سرانگشتان آنان را مرگ، زرد خواهد ساخت؛
- هرکس به کرده های خود آگاه خواهد شد و در پیشگاه خداوند همه پرده ها بر خواهد افتاد.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نیز مصراعی از این قصیده را در سخن خود آورده است.(2)
این اشعار، به خوبی از سرشت و شخصیت برجسته این مدیحه سرای بزرگ، پیش از ظهور اسلام پرده برمی دارد و او را پیش از مسلمان شدن، مردی به دور از آلودگی های جاهلیت می نمایاند. این گونه پیداست که حضرت ام البنین علیهاالسلام یکتاپرستی و معرفت را از چنین خاندانی، به ارث برده
ص: 13

---

1- بحارالانوار، ج 67، ص 295.
2- بحارالانوار، ج 67، ص 295.
است.
گفتنی است پدر حضرت ام البنین علیهاالسلام که پیش از به دنیا آمدن او، با گروهی از افراد قبیله خود به سفر رفته بود، در عالم رؤیا می بیند در صحرایی نشسته، گوهری به همراه دارد و به آن خیره شده است. در این هنگام، سواری به سوی او می آید و می گوید: «این درّ را می فروشی؟» حزام پاسخ می دهد: «قیمت آن را نمی دانم». سوار می گوید: «من نیز نمی دانم، ولی اگر آن را به امیر هدیه کنی، چیزی به تو می دهد که ارزش آن از طلا و نقره والاتر خواهد بود». حزام می پرسد: «آن چیز گران قدر چیست؟» پاسخ می گوید: «همان عزت و شرافت ابدی».
حزام از خواب بیدار می شود و تعبیر خواب خویش را می جوید. به او می گویند صاحب دختری می شود که آن دختر به عقد شخصیت بزرگی درخواهد آمد.
پدر از سفر باز می گردد و می بیند خداوند، دختری به او عنایت فرموده است. رؤیایش به واقعیت می پیوندد و سال ها بعد، فاطمه به ازدواج بزرگ مرد تاریخ، علی علیه السلام در می آید.(1)
ازدواج علی علیه السلام با ام البنین علیهاالسلام
پس از شهادت حضرت زهرا علیهاالسلام، امیر مؤمنان علی علیه السلام با چهار زن ازدواج کرد که آخرین آن ها، حضرت ام البنین علیهاالسلام بود و هیچ یک از این چهار بانوی
ص: 14

---

1- ماه بی غروب، عباس علی محمودی، ص 80، برگرفته از: مولود العباس بن علی علیه السلام، ص 26.
بزرگ، پس از شهادت امیر المؤمنین علی علیه السلام ازدواج نکردند.(1)
ازدواج حضرت علی علیه السلام با ام البنین علیهاالسلام بدین صورت بود که ایشان از برادر خویش عقیل خواست، برای او زنی برگزیند از خانواده ای اصیل، شجاع و خداپرست تا پسری شجاع به دنیا آورد.(2) عقیل بن ابی طالب، یکی از چهار فردی بود که در عصر خود به «نسب شناسی» شهرت داشت. وی پس از شنیدن پیشنهاد امیرمؤمنان علی علیه السلام، حضرت ام البنین علیهاالسلام را معرفی کرد؛ چون از اصالت خاندان و فرهیختگی پدران و جنگاوری نیاکان وی آگاهی داشت.(3)
علی علیه السلام پس از مشورت با عقیل، از ام البنین علیهاالسلام خواستگارری کرد. ام البنین نیز با کمال رضایت پذیرفت و با علی علیه السلام ازدواج کرد.