تاثیر تغذیه بر اخلاق

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

ابن سینا می نویسد:
به حکمت صانع بنگر، پس اصول را خلق کرد و از آن مزاج های مختلف را ظاهر نمود و هر مزاجی را به یک نوع از انواع مخصوص گردانید و هر مزاج دورتر از اعتدال را سبب آن دورتر از کمال قرار داد و نزدیک ترین نوع به اعتدال را مزاج بشر قرار داد تا آنکه صلاحیت قبول نفس را داشته باشد.(4)
ص: 24

---

1- . مؤمنون/51.
2- «إنَّ الرَّجُلَ لَيُؤجَرُ في رَفعِ اللُّقمَةِ إلى فِي امرَأتِهِ؛ مرد در برابر لقمه ای که در دهان زنش می گذارد پاداش می برد» . مُحجه البیضاء،ج3،ص70.
3- . غزالی، محمد، کیمیای سعادت.
4- . ابوعلی سینا، حسین، الاشارات و التنبیهات، ص 79.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

اخلاق
اشاره
اخلاق«اخلاق» جمع «خُلق»( بر وزن قُفل) و «خُلُق»( بر وزن افق) است؛ که در اصل به یک ریشه بازمی گردند. «خَلق» به معنی هیئت و شکل و صورتی است که انسان با چشم می بیند و خُلق به معنی قوا و سجایا و صفات درونی است؛ که با چشم دل دیده می شود.(1).
علامه مجلسی، در تعریف اخلاق می گوید:
«خُلق ملکه ای نفسانی است که کار از او به آسانی صادر می شود. پاره ای از آن ها ذاتی و فطری است و پاره ای از آن ها اکتسابی است که نیاز به تفکر، مجاهدت و ممارست و تمرین نفس دارد تا به صورت خُوی و عادت درآید».(2)
فیض کاشانی می نویسد:
«اگر هیئت راسخ در نفس، مبدأ صدور أفعالی پسندیده از نظر عقل و شرع باشد، آن را خُلق نیک گویند و اگر باعث صدور افعال ناپسند شود آن را خُلق بد گویند».(3)

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

ابن مِسکَوَیه می گوید:
ص: 25

---

1- . راغب اصفهانی، حسین بن محمد ، مفردات الفاظ القرآن.
2- . «الخُلق بالضم ملكة للنفس يصدر عنها الفعل بسهولة و منها ما تكون خلقية و منها ما تكون كسبية بالتفكر و المجاهدة و الممارسة و تمرين النفس عليها فلا ينافي وقوع التكليف بها كما أن البخيل يعطي أولا بمشقة و مجادلة للنفس ثم يكرر ذلك حتى يصير خلقا و عادة له ». بِحار الانوار، ج 67، باب 59، ص 372.، ذیل حدیث 18.
3- . فیض کاشانی، محمد محسن، الحقائق فی محاسن الاخلاق، ص 54.
خُلق همان حالت نفسانی است که انسان را به انجام کارهایی دعوت می کند بی آنکه نیاز به تفکر و اندیشه داشته باشد.(1)
برخی در تعریف اخلاق چنین گویند:
«بر نفس انسان کیفیاتی عارض می شود که پس از مدتی زایل می گردد که آن را «حال» گویند».(2)
چنانچه این کیفیت نفسانی بر اثر عادت و یا عوامل ماندگار شده، به کُندی زایل شود آن را «ملکه» گویند.(3)
آنگاه اگر این کیفیت نفسانی بدونفکر و بدون تکلف در رفتار انسان منعکس شود(4)، به آن «سَجیه» یا «خُلق» می گویند. پس اخلاق انسان مجموعه ای از خُلقیات، یا به عبارت بهتر، مجموعه ملکات هر فرد است که معمولاً در رفتارش نمود می یابد(5)؛ ازاین رو در کُتُب لغت «خُلق» را به طبع، سجایا و عادات نیز معنا کرده اند.(6)
فیض کاشانی در کتابی دیگر چنین می نویسد:
خُلق که از آن در زبان پارسی «خُوی» تعبیر می کنند، عبارت از هیئت خاصی است که در ما ظهور و رسوخ می نماید و به کمک آن، افعال را به آسانی انجام می دهیم و نیازمند اندیشه و فکر نمی شویم و هرگاه هیئت مزبور به طوری ظهور
ص: 26

---

1- . رازی، ابوعلی، (ابن مِسکویه) تهذیب الاخلاق و تطهیر الأعراق، ص 51.
2- . طوسی، ابوجعفر، (خواجه نصیر) اخلاق ناصری، ص 64.
3- . نراقی، محمدمهدی، جامع السعادات.
4- . النهایه، ابن اثیر،
5- . سبحانی نیا، محمدتقی، رفتار اخلاقی انسان با خود، ص 26.
6- . مَجمع البَحرین، لسان العرب.
پیدا کند که افعال پسندیده از آن ناشی شود- چنان که مورد رضایت عقل و شرع باشد- آن را «خُوی نیک» نامند و اگر بر خلاف انتظار از آن کارهای نکوهید سر بزند آن را «خُوی زشت» می گویند.(1)
جوادی آملی می نویسد:
حُسن خُلق به معنای گشاده رویی و خنده رو بودن و ... نیست، گرچه آن ها نیز به موقع خود سودمند است. حُسن خُلق، گاهی دندان بر جگر گذاشتن و مشکل را تحمل کردن است. اگر باطلی به انسان پیشنهاد شود، باید دندان بر جگر نهاده حق را رها نکند و باطل را ترک کند؛ در سخنان علی (علیه السلام) آمده است «نِعْمَ الْخُلُقُ التَّصَبُرُ فِي الْحَق؛ بهترین خُلق صابر و بردبار بودن بر پایگاه حق است».(2)

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

فوائد تغذیه و اخلاق

فايدۀ علم اخلاق، پاك ساختن نفس است از صفات رذيله، و آراستن آن به ملكات جميله، كه از آن به «تهذيب اخلاق» تعبير مى شود. و ثمره تهذيب اخلاق، رسيدن به خير و سعادت ابديه است. و بايد دانست كه سعادت مطلق حاصل
ص: 27

---

1- . فیض کاشانی، محمد محسن، اخلاق حَسَنه، ص 9.
2- . نهج البلاغه، نامه 31. مبادی اخلاق در قرآن، ج 10، جوادی آملی، عبدالله.
نمى شود، مگر اينكه صفحه نفس در جميع اوقات از همه اخلاق ذميمه «مُعرّا»(1)
و به تمام اوصاف حَسَنه «مُحلّى»(2)
باشد.(3)

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

برخی از فوائد اخلاق

1. اخلاق تعدیل کننده خواسته انسان است؛
2. اخلاق تقویت کننده و پرورش دهنده بُعد معنوی انسان است؛
3. اخلاق ضامن اجرای قوانین و مقررات است؛
4. اخلاق حافظ ایمان است؛
5. اخلاق افراد بشر را از هرگونه عیب و نقص منزه و مبرا ساخته و آنان را به اوج مکارم اخلاق می رساند؛
6. علم اخلاق نیروهای سرکش نفس را مهار و رام نموده و آن ها را در مسیر حکمت، عدالت و عفت تقویت می کند تا به پایه مکارم اخلاق برسند؛
7. علم اخلاق برای آن است که ما قادر شویم اعمال نیک را به سهولت و آسانی انجام دهیم.(4)
ص: 28

---

1- . خالی، سالم.
2- . آراسته، مُزَین.
3- . نراقی، احمد، معراج السعاده، ص 34.
4- . فائزی، علی، تربیت و روش ها و اخلاق اسلامی، ص 161.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

فوائد تغذیه

تغذیه سالم و صحیح باعث تندرستی و طول عمر می شود و با تأثیر بر سیستم جسمی و روحی بدن، منجر به رشد جسمی و فکری می گردد؛ و آدمی را از مبتلا شدن به برخی بیماری ها ایمن می کند. تغذیه سالم، در روح و روان نیز تأثیرگذار است و سلامت روحی را پوشش می دهد. به قول معروف «عقل سالم در بدن سالم است».

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

اهمیت تغذیه و اخلاق

مردى از روبروى پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله)، خدمت آن حضرت آمد و پرسيد: اى رسول خدا! دين چيست؟ فرمود: خُوش خُويى. سپس از طرف راست آمد و پرسيد: دين چيست؟ فرمود: خُوش خُويى. آنگاه از طرف چپ آن حضرت آمد و پرسيد: دين چيست؟ فرمود: خُوش خُويى. سپس از پشت سر ايشان آمد و پرسيد: دين چيست؟ حضرت به طرف او برگشت و فرمود: آیا دین را متوجه نشدی؟ دين، آن است كه خشم نگيرى.(1)
ص: 29

---

1- . «جَاءَ رَجُلٌ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ 9 مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا الدِّينُ فَقَالَ حُسْنُ الْخُلُقِ ثُمَّ أَتَاهُ عَنْ يَمِينِهِ فَقَالَ مَا الدِّينُ فَقَالَ حُسْنُ الْخُلُقِ ثُمَّ أَتَاهُ مِنْ قِبَلِ شِمَالِهِ فَقَالَ مَا الدِّينُ فَقَالَ حُسْنُ الْخُلُقِ ثُمَّ أَتَاهُ مِنْ وَرَائِهِ فَقَالَ مَا الدِّينُ فَالْتَفَتَ إِلَيْهِ وَ قَالَ أَمَّا تَفَقُّهُ الدِّينِ هُوَ أَنْ لَا تَغْضَب». مجموعه ورام، ج 1، ص 89.
امام علی (علیه السلام) لَوْ كُنَّا لَا نَرْجُو جَنَّةً وَ لَا نَخْشَى نَاراً وَ لَا ثَوَاباً وَ لَا عِقَاباً لَكَانَ يَنْبَغِي لَنَا أَنْ نَطْلُبَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ فَإِنَّهَا مِمَّا تَدُلُّ عَلَى سَبِيلِ النَّجَاحِ؛
اگر ما امید و ایمانی به بهشت و ترس و وحشتی از دوزخ و انتظار ثواب و عقابی نداشتیم، شایسته بود به سراغ فضائل اخلاقی برویم، چرا که آن ها راهنمای نجات و پیروزی و موفقیت هستند.(1)
امام صادق (علیه السلام) إِنْ أُجِّلْتَ فِي عُمُرِكَ يَوْمَيْنِ فَاجْعَلْ أَحَدَهُمَا لِأَدَبِكَ لِتَسْتَعِينَ بِهِ عَلَى يَوْمِ مَوْتِك فَقِيلَ لَهُ وَ مَا تِلْكَ الِاسْتِعَانَةُ قَالَ تُحْسِنُ تَدْبِيرَ مَا تُخَلِّفُ وَ تُحْكِمُه؛اگر از عمرت تنها به میزان دو روز مهلت داده شدی، یک روزش را برای ادب خود اختصاص بده تا برای روز مرگ از آن کمک بگیری. بدان حضرت عرض شد: اين كمك گرفتن (از ادب به هنگام مرگ) چگونه است؟ فرمود: تا به خوبی در مورد آنچه بجاى می گذاری بينديشى و محكم و پابرجايش سازى.(2)
امام رضا (علیه السلام) ...فَإِنَّ صَلَاحَ الْبَدَنِ وَ قِوَامَهُ يَكُونُ بِالطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَ فَسَادَهُ يَكُونُ بِهِمَا فَإِنْ أَصْلَحْتَهُمَا صَلَحَ الْبَدَنُ وَ إِنْ أَفْسَدْتَهُمَا فَسَدَ الْبَدَن؛
ص: 30

---

1- . مُستدرک الوسائل، ج 11، ص 192، ح 12721.
2- . کافی، ج 8، ص 150. بیان علامه مجلسی «لعل المراد لعلمك على ما مر تفسيره أي تتعلم في أحد اليومين آداب الوصية، و تستعملها في اليوم الآخر، و يحتمل أن يكون المراد استعمال الآداب الحسنة في الوصية في اليوم الأول، و الاشتغال بمقدمات الموت في اليوم الثاني». مِرآه العقول، ج 25، ص 369.
پس به درستی که صلاح بدن و پایداری آن به خوردنی و نوشیدنی است و فسادش نیز به آن ها است. پس اگر آن دو را نیکو تغذیه کنی بدن سالم می شود و اگر بد تغذیه کنی بدن بیمار می شود.(1).
امام علی(علیه السلام) می فرمایند: «پس بنگر که از این سفره چه غذایی در دهان می نهی، پس آنچه را که طبیب بودنش ازهرجهت برای تو آشکار نیست بیرون افکن و آنچه را حلال و طیب و به پاکی بودنش یقین داری بخور».(2)

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

رابطه اخلاق و طب

ملا احمد نراقی صاحب کتاب معراج السعاده چنین می نویسد:
و بدان كه: همچنان كه كسى فاقد صفات كمالى است، سعى در تحصيل آن و ازاله ضدش بر او لازم است، همچنين صفت كمالى كه از براى آدمى حاصل است، جهد در محافظت و ابقاء آن واجب است، مانند صحت بدن، چون اگر كسى را مرضى باشد سعى در دفع آن و تحصيل صحت بايد كند و اگر صحيح و سالم باشد مراعات حفظ صحت را مى بايد نمايد. و ازاین جهت است كه فن طب را منقسم به دو قسم كرده اند: يك قسم، در حفظ صحت و ديگرى در دفع مرض؛ و چون علم اخلاق نيز شبيه به علم طلب است، بلكه طب حقيقى آن است، پس علم
ص: 31

---

1- . بحارالانوار، ج 59، ص 316.
2- . «فَانْظُرْ إِلَى مَا تَقْضَمُهُ مِنْ هَذَا الْمَقْضَمِ فَمَا اشْتَبَهَ عَلَيْكَ عِلْمُهُ فَالْفِظْهُ وَمَا أَيْقَنْتَ بِطِيبِ وُجُوهِهِ فَنَلْ مِنْه». نهج البلاغه، نامة 45.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

اخلاق نيز منقسم به دو قسمت مى شود: يكى در كسب فضايل و ديگرى در دفع رذايل؛ و به جهت مشابهت اين دو علم، اين علم را «طب روحانى» گويند، همچنان كه طب متعارف را «طب جسمانى» نامند.(1)
روش معالجه امراض نفسانی و رذایل اخلاقی با روش معالجه ی امراض بدنی است.
خواجه نصیر طوسی در «اخلاق ناصری» می گوید:
«هم چنان که در علم طب ابدان إزاله ی امراض به ضد کنند در طب نفوس ازاله ی رذایل هم به اضداد آن رذایل باید کرد».(2)
ابن سینا نیز روش معالجه ی امراض نفس را چنین بیان می کند:
«همان طور که طبیب وقتی با بدنی مواجه شود که متمایل به گرمی است آن را با مقابل گرمی یعنی سردی زایل می کند و وقتی آن را متمایل به سردی یابد آن را با گرما برطرف می کند، هم چنین وقتی ما نفس خود را متمایل به خُلقی بیابیم که در جهت زیادی و افراط است، باید آن را با چیزی که در جهت نقصان و تفریط
ص: 32

---

1- . معراج السعاده، نراقی، احمد، ج 1، ص 65.
2- . اخلاق ناصری، خواجه نصیر طوسی، به نقل از تأثیر طب سنتی بر اخلاقی اسلامی، اترک، حسین، اترک، شهلا، ملابخشی، مریم، مجله اخلاق و تاریخ پزشکی، دوره ی سوم، شماره 3، تابستان،89.
است زایل کنیم و وقتی نفس را متمایل به چیزی که در جهت نقصان است بیابیم باید آن را به جهت زیادی جلب کنیم تا این که به حد وسط برسیم».(1)

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

جوادی آملی می نویسد:
طبیب برتر کسی است که «انسان» را درمان کند، نه آنکه کار او تنها درمان بیماری های مشترک انسان و حیوان باشد. گاهی دست یا پای انسان می شکند و آسیب می بیند و پزشک معالج آن ها را ترمیم می کند ولی دست وپا، حقیقت انسان نیست، حقیقت انسان روح اوست نه بدن او، پس طبیب انسان کسی است که مشکلات اخلاقی و روحی او را درمان کند؛ نه بیماری های بدنی او را. ممکن است پای طبیبی مصدوم یا دست وی شکسته باشد ولی درعین حال بتواند پا یا دست مصدوم دیگری را درمان کند؛ اما طبیب روح چنین نیست.(2)
ص: 33

---

1- . ابن سینا، رساله فی البر والاثم، المذهب التربوی عند ابن سینا، به نقل از به نقل از تأثیر طب سنتی بر اخلاقی اسلامی، اترک، حسین، اترک، شهلا، ملابخشی، مریم، مجله اخلاق و تاریخ پزشکی، دوره ی سوم، شماره 3، تابستان،89.
2- . جوادی آملی، عبدالله، مبادی اخلاق در قرآن، تفسیر موضوعی قرآن، ج 10.