تاثیر تغذیه بر اخلاق

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

دیباچه
تحصیل معارف الهی و اکتساب فضایل اخلاقی و عبادت های بدنی به نیرومندی تن بستگی دارد؛ پس کوتاهی در رساندن غذا به بدن موجب فروماندن از فواید مترتب بر آن است و این محرومیت در نهایت خسران و زیان است.(1)انسان دارای دو بُعد روحی و جسمی است که بر یکدیگر تأثیر می گذارند و رشد و تعالی هرکدام به دیگری وابسته است. پس حفظ سلامت بخش مادی به عنوان وسیله ای ارزشمند در جهت کمال او بسیار حائز اهمیت می باشد.
تغذیه به عنوان مهم ترین عامل سلامتی، تأثیر بسزایی در روند تکامل روح و جسم انسان دارد، لذا حفظ نوع و کیفیت تغذیه بسیار مورد توجه اسلام بوده و احکام و دستورات فقهی ارزشمندی در قرآن و روایات به این موضوع اختصاص یافته اند. هدف اسلام صرفاً پرورش جسم آدمی نیست لذا در کنار توصیه های مرتبط در باب خوردن و آشامیدن، علاوه بر توجه دقیق به نکاتی که بسیار مُثمر ثمر در پیدایش قوای جسمانی و سلامت بدن است، به آنچه سبب تعالی و ترقّی روح آدمی می شود نیز نگاه قابل اعتنایی داشته است. در حقیقت هدف اسلام تربیت انسان هاست.
دستورات مربوط به نحوه خوردن و آشامیدن و تلاشی که در راه تحصیل آن ها به ثمر می رسد؛ یکی از ابزارهای مهم تربیتی سفارش شده توسط خالق هستی
ص: 9

---

1- . نراقی، محمد مهدی، جامع السعادات، با اندکی تصرف.
می باشد که یقیناً اهتمام انسان به دقّت نظر در اجرای هرچه صحیح تر این دستورات سعادت مادی را با تندرستی و سعادت معنوی را با عاقبت به خیری در دنیا و آخرت رقم خواهد زد.
توصیه قرآن به استفاده از غذای طیّب و حلال تأثیرات مفیدی در بهداشت جسم و روان انسان دارد و این جامع نگری، از خدمات بزرگ قرآن و اسلام به جامعه بشری است. بسیار مُبرهن است که یک جامعه برای رشد و تعالی خود نیاز به انسان هایی سالم از بُعد جسمی و روحی دارد که نقش تغذیه در تحقّق بخشی این امر مهم، بسیار حیاتی و زیر بنایی است. چرا که بین سلامتی و سعادت بشریت در حوزه فردی و اجتماعی، با شیوه ی بهره وری از نعمت ها و کم و کیف تغذیه ای آن ها ارتباط مستقیم و متقابلی وجود دارد.(1)
ارتباط اخلاق با ساختمان روح و جسم انسان قابل انکار نیست، ولى این ارتباط به اصطلاح در حدّ «مقتضى» است نه «علّت تامّه»، یعنى می تواند زمینه ساز باشد نه این که الزاماً و اجباراً تأثیر قطعى بگذارد.(2)
در این نوشتار به مرور تأثیر تغذیه بر اخلاق و نیز در ضمن آن تاثیر اخلاق بر تغذیه پرداخته ایم. و سعی بر آن داشتیم تا مبانی، واژه ها و موارد تاثیر را بیان کنیم. به امید آنکه سرنخ هایی برای تحقیق و پژوهش قرار گیرد و نیز مورد استفاده
ص: 10

---

1- . نقش غذاي حلال در سلامت روح، سید علی اکبر، ربیع نتاج، عادله، عدالتی، دومین همایش ملی قرآن و علوم زیستی، با محوریت غذای سالم، اصفهان، 1395.
2- . مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، ج 1، ص 32.
عموم دانشوران و دانش دوستان باشد. و
از تمامی کسانی که صمیمانه مرا یاری و یاوری دادند تشکر می نمایم به ویژه از راهنمایی های دوست گرامی جناب دکتر حسن نجفی.
هزاران درود و هزاران سلام *** ز ما بر محمد علیه السلام(1)قم/ ولادت باسعادت إمام عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ (علیهما السلام)
ryazdi1395@gmail.com
ص: 11

---

1- . اسدی طوسی، گرشاسپ نامه، در خاتمیت کتاب.
ص: 12

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

مفاهیم و کلیات
اشاره
شایسته است قبل از ورد به بحث با مفاهیم و اصطلاحات آن آشنا شویم.
طَیّب
اشاره
طَیّب(1)راغب اصفهانی در «المفردات» می نویسد:
«اصل طیب چیزی است که برای حواس لذت آور است و نفس و جان آدمی از آن لذت می برد و ضد طیّب خبیث است».(2)
طُریحی چنین می گوید:
«به معنای چیزی است که لذت بخش باشد و شارع مقدس آن را حلال بشمارد».(3)
قطب راوندی می نویسد:
«طیب بر سه گونه است، 1. لذیذ و خوشمزه 2. جایز 3. پاکیزه، هر سه معنی در اصل یکی بوده و همه به معنی لذیذ بازگشت دارند».(4)
سید علی خان کبیر در شرح صحیفه سجادیه می نویسد:
ص: 13

---

1- . این واژه از دقیق ترین واژه های قرآن است؛ که در ترجمه و معادل آن نیاز به دقت و تأمل فراوان دارد. شاید معنای «خوش و گوارا» بهتر باشد.
2- . راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن.
3- . طُریحی، فَخرالدین، مَجمَع البَحرین و مَطلع النیرین.
4- . راوندی، سعید بن هبه الله، فقه القرآن.
«وطاب الشیء یطیب زمانی گفته می شود که برای قوه حاسه و دل لذتی ایجاد شود. پس اصل معنای طیب عبارت است ازآنچه که مایه لذت برای حواس و نفوس است».(1)
علامه مصطفوی چنین می نویسد:
فَالطَّيِّبُ في الصعيد هو التنزّه عن القذارة. و في الرزق هو الحلّيّة و المطلوبيّة و اللّذة. و في الشجر هو الإثمار و السلامة و الانبساط. و في الكلام هو التماميّة و الصدق و الإفادة. و في الإنسان كونه على صراط الحقّ و برنامج مطلوب إلهىّ و مرغوبا اليه. و في الحياة على عيش معتدل. و في صراط مستقيم. فَالطَّيِّبُ في كلّ مورد بما يناسبه.(2)در خاک «فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً»(3)
در رزق: «فَکُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلالًا طَیِّباً».(4)
در درخت: «کَشَجَرَهٍ طَیِّبَهٍ».(5)در کلام: «وَ هُدُوا إِلَى الطَّيِّبِ مِنَ الْقَوْل»(6)
ص: 14

---

1- . دَشتکَی شیرازی، سید صدرالدین، (سید علی خان مدنی) شرح صحیفه سید الساجدین (ریاض السالکین)، ج 2، ص 298.
2- . مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم.
3- .نساء/43.
4- . نحل/114.
5- . ابراهیم/24.
6- . حج/24. «کَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا کَلِمَهً طَیِّبَهً» ابراهیم/24. «إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ» فاطر/10.
در انسان: «وَ الطَّيِّباتُ لِلطَّيِّبينَ وَ الطَّيِّبُونَ لِلطَّيِّباتِ»(1)در زندگی: «وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً وَ لَنَجْزِيَنَّهُم».(2)
آیت الله مکارم چنین می نویسد:
«طَیِّب» به چیزهایی گفته می شود که با طبع آدمى موافق باشد و در قرآن به بسیارى از موضوعات، اطلاق شده است، (اَلْبَلَدُ الطَّیِّب - مساکن طیّبة - ریح طیّب - حیاة طیّبة و...) و هر چیز پاکیزه را نیز «طیّب» می گویند؛ زیرا طبع آدمى ذاتاً از اشیاء ناپاک متنفر است.(3)
حلال
راغب اصفهانی در بیان معنای «حلال» می نویسد:«اصل آن از حلّ به معنای باز کردن و گشودن گره است».(4)
قطب راوندی می گوید:
«حلال به معنی کار جایز می باشد به این معنی که آن کار رها بوده و منعی متوجه آن نیست».(5)
قرشی در «قاموس القرآن» می نویسد:
ص: 15

---

1- . نور/26. «ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ». نساء/3.
2- . نحل/97.
3- . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 4، ص 327.
4- . راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن.
5- . قطب الدین راوندی، فقه القرآن.
«حِلّ به کسره حاء، به معنای حلال، استعاره از باز کردن گره و گشایش چیزی است. حلال آن چیزی است که از ممنوعیت بازشده است».(1)

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

بین کلمات «طیب» و «حلال» عموم و خصوص مطلق است، یعنی هر حلالی طیب است، اما ممکن است که برخی از خوردنی ها طیب، حلال نباشند. ممکن است یک خوراکی از لحاظ طعم، لذیذ و به عبارتی طیب و پاکیزه باشد اما به لحاظ زیانی که برای بدن دارد، خبیث باشد.(2)
امام رضا(علیه السلام) در حدیثی چنین می فرمایند:
«اسلام، هر آنچه را که برای سلامتی جسم و روان، خطرناک و زیان بار است، حرام دانسته و هر آنچه را که برای انسان لازم و مفید است، حلال برشمرده است».(3)
خَبیث

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

راغب می گوید:
ص: 16

---

1- . قرشی، سید علی اکبر، قاموس القرآن.
2- . معیارهای ضروری غذای حلال با نگاه به واژه خبیث، مرتضی، رحیمی، فصلنامه مطالعات قرآنی، سال دهم، شماره 38، تابستان 1398.
3- . «اعْلَمْ يَرْحَمُكَ اللَّهُ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى لَمْ يُبِحْ أَكْلًا وَلَا شُرْباً إِلَّا مَا فِيهِ مِنَ الْمَنْفَعَةِ وَالصَّلَاحِ وَلَمْ يُحَرِّمْ إِلَّا مَا فِيهِ الضَّرَرُ وَالتَّلَفُ وَالْفَسَاد» مُستدرک الوسائل، ج 16، ص 165.
«خبیث هر چیزی است که به خاطر زشتی و ناپسندی و مکروه بودنش چنین نامیده شده، خواه کراهت حسی و ظاهری داشته باشد یا کراهت معنوی و عقلی».(1)
طریحی می نویسد:
«خبیث، ضد طیّب بوده و به معنی چیزی است که پلید، ناپاک و تنفرآور باشد».(2)
قریشی می گوید:
«خبيث آن است كه ناپاك، پليد و تنفّر آور باشد اعمّ از انسان و كلام و قانون و طعام و غيره و ضدّ آن طيّب است كه به معنى پاك و دل چسب است».(3)

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

طعام
آیت الله ناصر مکارم شیرازی چنین می نویسد:واژه «طَعامْ» هم معنى مصدرى و هم معنی اسم مصدرى دارد، يعنى هم به غذا خوردن گفته می شود و هم به خود غذا؛ و گاه اين واژه بر خصوص گندم اطلاق شده، چنانكه در حديثى آمده است كه پيغمبر (صلی الله علیه و آله)دستور داد زكات فطره را يك
ص: 17

---

1- . راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن.
2- . طُریحی، فخرالدین، مَجمع البحرین و مَطلع النیرین.
3- . قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن.
صاع (يك مَن) از «طعام» يا يك صاع از شعير (جو) بدهند که در اينجا طعام به معنى گندم در مقابل جو استعمال شده است.
در «لسان العرب» تصریح شده كه طعام اسم جامعى است براى تمام خوردنی ها، ولى هم او و هم «راغب» در «مفردات» تصريح کرده اند كه اين واژه گاهى در نوشیدنی ها نيز به كار می رود،مانند: «فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنِّي وَ مَنْ لَمْ يَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّي؛
آن ها که از آن بنوشند، از من نیستند؛ و آن ها که بیشتر از یک پیمانه با دست خود، از آن نخورند، از من هستند».(1) «خليل بن احمد» در كتاب «العين» نيز می گوید: در كلام عرب طعام غالباً به خصوص گندم گفته می شود. ولى ظاهراً اين به خاطر آن است كه غالباً غذاى اصلى نان است و آن را نيز از گندم درست می کنند وگرنه بسيارى از ارباب لغت تصريح کرده اند كه مفهوم طعام عام است. بعضى نيز گفته اند طعام به معنى خرما است. اين سخن نيز ظاهراً به خاطر همان است كه در آن عصر و محيط خرما يك غذاى اصلى بوده است.(2)
ص: 18

---

1- . بقره/249.
2- . مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، ج 2، ص 336.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

تغذیه
لفظ «غذا» از ماده «غدوه» است به معنی آغاز روز گرفته شده(1) که در زمان های گذشته تنها به غذایی گفته می شد که در آغاز روز خورده شود، درحالی که در عربی امروز غذا و تغدی به معنی ناهار خوردن است؛ اما برخی لغویان واژه «غذا» را نهمخصوص به صبح، بلکه مصدری می نامند که بر هر غذایی که موجب تحول در حالت ضعف و گرسنگی شود اطلاق می گردد که با معنی آیه نیز هماهنگ است(2).
غذاها از دیدگاه حکما علاوه بر اینکه «بدل ما یتحلل» می گردند و انرژی لازم برای حرکت و سوخت وساز و ترمیم بافت ها را تأمین می نمایند، بر کل بدن آثار مثبت یا منفی گذاشته و جسم و روان فرد را تحت تأثیر قرار می دهند. طب سنتی ایران حفظ سلامتی (بهداشت و پیشگیری) و درمان بیماری ها را به طور عمده در یک عبارت خلاصه نموده است «تنظیم روش زندگی مطابق با مزاج و خصوصیات ذاتی هر فرد»(3).
ص: 19

---

1- . راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن.
2- . مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن. اشاره به این آیه کهف/61 «فَلَمَّا جَاوَزَا قَالَ لِفَتَاهُ آتِنَا غَدَاءَنَا لَقَدْ لَقِينَا مِنْ سَفَرِنَا هَذَا نَصَبًا؛ هنگامی که ازآنجا گذشتند، (موسی) به یار هم سفرش گفت: «غذای ما را بیاور که سخت از این سفر خسته شده ایم!»
3- . مکتب طب سنتی ایران منبعی ارزشمند جهت معرفی و ارائه غذاهای کارآمد دارویی، محمد مهدی اصفهانی، بهزاد ذوالفقاری، حدیث کریمی، علی رضا قنادی، مجله ی طب سنتی اسلام و ایران، سال سوم، شماره ی اول، بهار 1391.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

حکیم گیلانی در «سته ضروریه» می نویسد:
بباید دانست که بدن آدمی به واسطه حرکت و حرارت خارج و داخل، همیشه در تحلیل و کاهش است، پس اگر بدل آنچه که از بدن دایم می کاهد از خارج بر بدن نیفزاید، هرآینه به اندک فرصتی از ترکیب آدمی چیزی نماند، پس آدمی محتاج است به طعام.(1)
تغذیه مجموعه های از مراحل متعدد و گوناگون است که در طی آن موجود زنده مواد لازم و ضروری جهت ادامه حیات، رشد و تجدید سازنده های بدن را از محیط خود دریافت کرده و به هدف می رساند.(2)
در قرآن کریم واژه تغذیه و غذا یا مشتقاتی از این دو واژه عیناً نیامده است ولی الفاظ و کلماتی که به نحوی می تواند با مسائل تغذیه در ارتباط باشد همچون اکَلَ، شَرَب و طعام از ماده اَکل، شرَب و طَعم فراوان به چشم می خورد، به طوری که از ماده ی ( اکل) که به معنای خوردن است 109 مورد با 30 مورد اشتقاق آمده است.(3)مطالعه در آیات بیانگر این است که قرآن کتاب سلامت روان است. چنانچه خداوند می فرماید
ص: 20

---

1- . سته ضروریه، گیلانی، ولی.
2- . نصرتی، لیلا، تحقیق پایانی سطح 2، نقش تغذیه در جسم و روان.
3- . تغذیه سالم از منظر قرآن و آموزه های اسلامي، کیوان البرزیان مقدم، منیژه محمدی، دومین همایش ملی قرآن و علوم زیستی با محوریت غذای سالم، اصفهان، اسفندماه 1395.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

«يا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَتْكُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ شِفاءٌ لِما فِي الصُّدُورِ وَ هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنين؛
ای مردم! اندرزی از سوی پروردگارتان برای شما آمده است؛ و درمانی برای آنچه در سینه هاست؛ (درمانی برای دل های شما)؛ و هدایت و رحمتی است برای مؤمنان!».(1)
یکی از رهنمودهای قرآنی در تحقق سلامت روان، تغذیه صحیح است. تغذیه صحیح از نگاه آموزه وحیانی، پیامدهایی از قبیل آرامش روان، ارضای حس خضوع، اخلاق مداری را به دنبال دارد. طعام از ضروری ترین لوازم بقای انسان است. شاید شناخت خوراک جسم و تن کار چندان دشواری نباشد و حتی بسیاری از حیوانات و جانوران حسب فطرت به دنبال غذای متناسب با جسم خود بروند، اما آنچه در مورد انسان ) که در این آیه مخاطب پروردگار متعال قرارگرفته است ) اهمیت دارد، خوراک روح و جان و روان اوست. برخی از مفسرین با تکیه بر بعضی از روایات، منظور اصلی از طعام را غذای روح دانسته اند به گونه ای که در روایتی چنین آمده است: شخصی به نام زید الشحام از امام باقر(علیه السلام) درباره این آیه «فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلى طَعامِه؛ انسان باید به غذای خویش (و آفرینش آن) بنگرد! ».(2)
ص: 21

---

1- . یونس/57.
2- . عبس/24.
سؤال کرد که منظور طعام چیست؟ و ایشان فرمودند:علمی است که آن را با خود بر می گیرد، از چه کسی آن را می آموزد.(1)
و (2)خوردن و تغذیه مؤمن با انسان کافر متفاوت است زیرا از نگاه قرآن انسان کافر خوردنش چون چهارپایان است(3)؛ زیرا معنای زندگی و هدف از خوردن را چیزی جز سیری نمی داند در حالی که انسان مؤمن خوردن و تغذیه را زمینه تأمین سلامت روح و روان خود می داند و به سه شاخص طیب(4)، حلال بودن(5) و استفاده به حد و اندازه توجه دارد(6).
ص: 22

---

1- . «في قَوْلِ اللَّهِ فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلى طَعامِهِ قَالَ قُلْتُ مَا طَعَامُهُ قَالَ عِلْمُهُ الَّذِي يَأْخُذُهُ مِمَّنْ يَأْخُذُهُ». المحاسن، ج 1، ص 220. بیان علامه مجلسی «... كما أن البدن محتاج إلى الطعام و الشراب لبقائه و قوامه و استمرار حياته كذلك الروح يحتاج في حياته المعنوي بالإيمان إلى العلم و المعارف و الأعمال الصالحة ليحيي حياة طيبة...». مرآه العقول، ج 1، ص 167.
2- . تغذیه سالم از منظر قرآن و آموزه های اسلامي، کیوان البرزیان مقدم، منیژه محمدی، دومین همایش ملی قرآن و علوم زیستی با محوریت غذای سالم، اصفهان، اسفندماه 1395.
3- . «وَ الَّذينَ كَفَرُوا يَتَمَتَّعُونَ وَ يَأْكُلُونَ كَما تَأْكُلُ الْأَنْعامُ وَ النَّارُ مَثْوىً لَهُم؛ درحالی که کافران از متاع زودگذر دنیا بهره می گیرند و همچون چهارپایان می خورند، و سرانجام آتش دوزخ جایگاه آن هاست!». محمد/12.
4- . «يا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّباتِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً إِنِّي بِما تَعْمَلُونَ عَليم؛ ای پیامبران! از غذاهای پاکیزه بخورید، و عمل صالح انجام دهید، که من به آنچه انجام می دهید آگاهم». مؤمنون/51.
5- «يا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلالاً طَيِّباً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبين؛ ی مردم! ازآنچه در زمین است، حلال و پاکیزه بخورید! و از گام های شیطان، پیروی نکنید! چه اینکه او، دشمن آشکار شماست!». بقره/168.
6- . «كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفين؛ و (از نعمت های الهی) بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست نمی دارد!». اعراف/31.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

امام خمینی (ره) می نویسد:
هرچه مواد لطیف تر و طاهرتر باشد طینت آدمی پاک تر است و آمادگی فیض گیری بیشتر خواهد بود. از طرف دیگر هرچه مواد ناپاک تر باشد طینت آدمی را شیطنت آمیز می گرداند؛ و همان طوری که مواد غذایی در لطافت و کثافت{سنگینی} روح مؤثر است در شدت و ضعف استعدادها نیز مؤثر است ممکن است نطفه ای از غذایی حاصل شود که به مقتضای حرکت جوهری اش در قابلیت قوی تر از دیگری باشد. بنابراین مواد تغذیه با توجه به نوعیت و حلیت و پاکی آن در قبول فیض با هم متفاوت اند مضافاً بر اینکه اختلاف انواع و اوصاف مواد خوردنی و نوشیدنی در تکون{شکل گیری} جسم و روح مؤثر است.(1)غزالی می نویسد:
بدان که راه عبادت هم از جمله عبادات است و زاد راه هم از جمله راه است. پس هرچه راه دین را بدان حاجت بُود، هم از جمله دین بُود؛ و راه دین را به طعام خوردن حاجت است؛ که مقصود همه سالکان دیدار حق تعالی است و تخم آن علم و عمل است و مواظبت بر علم و عمل بى سلامت تن ممکن نیست و سلامت تن بى طعام و شراب ممکن نیست؛ بلکه طعام خوردن ضرورت راه دین است، پس از جمله دین باشد؛ و براى این گفت حق تعالی «كُلُوا مِنَ الطَّيِّباتِ وَ اعْمَلُوا
ص: 23

---

1- . به نقل از جمیع ملکات و اخلاق نفسانیه قابل تغییر است، ابراهیمی، ابراهیم، نشریه حضور، 1379، شماره 13.
صالِحاً»(1)
میان خوردن و عمل صالح جمع کرد. پس هرکه طعام براى آن خورد تا وى را قوت علم و مؤمن را بر همه چیزى عمل باشد و قدرت رفتن راه آخرت، طعام خوردن وى عبادت بود؛ چنانکه رسول اکرم(صلی الله علیه و آله)گفت که ثواب بُود تا دو لقمه ای که در دهان خود نهد یا در دهان اهل خود(2)؛
و این براى آن گفت که مقصود مؤمن از این همه راه آخرت بُود؛ و نشان آنکه طعام خوردن از راه دین بُود آن باشد که به شَرَه{حرص} طعام نخورد و از حلال خورد و به قدر حاجت خورد و آداب خوردن نگاه دارد.(3)