این که در دعای امام زمان علیه السلام از خدا درخواست می کنیم که توفیق انصاف و رفتار خوب و روش نیکو به ما عطا کند (و عَلَی الرّعیة بالإنصافِ و حُسنِ السّیرة)، باید خودمان نیز در عمل، رفتاری منصفانه و برخورد از نیکی و دوستی و محبت داشته باشیم، نه سودجویانه و خودپسندانه.
ص:84
1- حافظ شیرازی .
صدق و امانت
زندگی های استوار بر پایة راستی و درستی، از سعادت برخوردار است و افراد به هم اعتماد دارند و جامعه از تعادل مطلوبی که دارد، بهره مند می شود و احساس آرامش می کند.
«صدق» و «امانت»، که یکی در گفتار است و دیگری در کردار، از مهم ترین فضایل اخلاقی است و در روایات، به عنوان «معیار» برای ارزش و ایمان یک شخص به شمار آمده است. امام صادق علیه السلام می فرماید:
فریب نماز و روزة اشخاص را نخورید، چراکه شخص چه بسا به نماز و روزه حریص و به آن ها عادت کرده باشد که اگر ترک کند، دچار وحشت شود. لیکن آنان را با راستگویی و امانت داری امتحان کنید: «وَ لکنْ إختَبِروهُمْ عِندَ صِدقِ الحدیثِ و أداء الأمانَةِ.»(1)
این معیار، بسیار تعیین کننده است. خیلی ها ممکن است اهل نماز و عبادات باشند و به نماز شب و دعای کمیل و زیارت بپردازند، ولی راستگو و امین نباشند. به چنین اشخاصی نمی توان اطمینان کرد. از معضلات مهم جامعة ما عدم صداقت و عدم امانت است. جامعه به اسم، اسلامی است؛ ولی
ص:85
1- اصول کافی، ج2، ص104 و 105.
به عمل، غیر اسلامی. این همه زندانی چک و سفته به خاطر صادق نبودن افراد در قول و وعده و امضاء و تعّهد است.
صدق و امانت را از این می توان شناخت که افراد، اگر حرف می زنند دروغ نگویند، گزارش غیرواقعی ندهند، فاکتور جعلی ارائه نکنند، در کنتور برق دستکاری نکنند، شایعات را پخش ننمایند، قسم دروغ نخورند، جنس تقلّبی نفروشند، شهادت دروغ در دادگاه ندهند، علیه کسی پرونده سازی نکنند، از آن چه به عنوان امانت در اختیارشان است سوءاستفاده نکنند، سرموقع، بدهی و اجارة خود را بدهند، جنس قاچاق نفروشند، به جای همکارشان در اداره ساعت نزنند، در مورد مشورت دادن به دیگری، کلاه سر او نگذارند و ده ها مورد که متأسّفانه میان بعضی رایج است و در عین حال، خود را مسلمان هم می دانند.
لا ایمانَ لِمَنْ لا أمانَةَ لَهُ؛(1)
کسی که امانت ندارد، ایمان ندارد.
و آن حضرت فرمود:
الکذبُ بابٌ مِنْ أبوابِ النِّفاق؛(2)
دروغگویی، دری از درهای نفاق است.
دروغ گویی در احادیث، به عنوان کلید همة پلید ی ها به شمار آمده است. کسی که از دروغ گفتن ابایی نداشته باشد، هر جرم و گناهی را مرتکب می شود و برای پوشاندن آن ها به دروغ متوسّل می شود.
ص:86
1- بحارالأنوار، ج69، ص198.
2- مجموعه ورّام، ج1، ص113.
انسان امین و راستگو، مورد اعتماد جامعه است. حتّی دشمنان هم اگر صداقت و امانت ببینند، اعتماد می کنند. مگر حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم در میان مشرکانِ مکه به «محمّد امین» مشهور نبود؟ مگر آنان امانت های خود را به او نمی سپردند؟
در میان خود ما، چرا به اجناس داخلی اقبالی نیست و به تولیدات خارجی بیشتر روی می آورند؟ یکی از دلایل آن اتقان و درستکاری در محصولات آنان و سر هم بندی و تقلّب در برخی اجناس تولید داخل است و این وضع، هرگز مورد رضا و پسند خدا و پیغمبر و امام زمان برای «امّت محمدی» نیست، چون عدم صداقت و امانت را می رساند و ضررش به خود جامعه برمی گردد.
جامعه ای که در آن دروغگویی و تقلّب و فریب رواج داشته باشد، اسلامی نیست و مردمی که صداقت و امانت نداشته باشند، نمی توانند ادّعا کنند که ما منتظر دولت کریمة امام زمان هستیم. یاران او همه از صادقانند، چه در گفتار، چه در کردار.
امام صادق علیه السلام فرمود:
اگر قاتل علی علیه السلام امانتی به من بسپارد، یا از من نصیحت و مشورتی بخواهد و من بپذیرم، امانت رابه او برمی گردانم.(1)
و امام علی علیه السلام فرمود: امانت را برگردانید، هرچند به قاتلان پیامبرزادگان.(2)
این ها نشان دهندة جایگاه والای صدق و امانت است.
ص:87
1- میران الحکمه، حدیث1495.
2- میران الحکمه، حدیث1493.
تعاون
انسان ها در زندگی بی نیاز از هم نیستند. زندگی فردی برخلاف فطرت و سنّت طبیعی است. آن چه زندگی اجتماعی را آسان و مفید می سازد، تعاون و مشارکت و همیاری است.
در دین اسلام، تأکید شده که افراد، در کار خیر و اعمال صالح، مشارکت داشته باشند و به یاری هم بشتابند و برعکس، در کارهای بد و گناه، عدم همکاری مطلوب است. قرآن می فرماید:
((وَتَعَاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَالتَّقْوَی وَلا تَعَاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ))(1)
بر نیکی و تقوا تعاون و یاری داشته باشید و بر گناه و تجاوز، یکدیگر را یاری نکنید.
مؤمنان باید به کمک یکدیگر، نیازهای خود را برطرف کنند و مشکلات را حل کنند و با هم برای ترویج خوبی ها و رونق بخشیدن به کارهای خیر در جامعه، بکوشند.
در صدر اسلام، اولین مسجدی که در مدینه بنا شد، با مساعدت و
ص:88
1- مائده، آیه2.
مشارکت همة مسلمانان صورت گرفت. در جنگ احزاب، حفر خندق پیرامون مدینه هم با همیاری همگانی انجام یافت. تعاون، هم بر سرعت کار می افزاید، هم به افراد امید و دلگرمی می دهد و هم فرسایش نیرو کمتر می شود و خدا هم از چنین کاری راضی است.
وَاللهُ فی عَونِ المؤمِنِ ما کانَ المؤمِنُ فی عَونِ أخیهِ؛(1)
خداوند، در پی یاری مؤمن است، تا وقتی که مؤمن در پی یاری برادر دینی اش باشد.
به همان اندازه که کمک به مؤمنین، اجر و ثواب دارد، بی اعتنایی به وضع مردم و ترک یاری و مساعدت، عواقب سوء دارد. امام صادق علیه السلام می فرماید:
هریک از شیعیان ما اگر سراغ یکی از برادران دینی اش برود و در کارش از او کمک بخواهد و او هم بتواند ولی مضایقه کند، گرفتار آن می شود که کمک کارِ دشمنان ما شود و به همین سبب هم در قیامت عذاب می شود.(2)
در عصر غیبت، منتظران ظهور باید پشتیبان و غمخوار و مددکار هم باشند، تا در انبوه دشمنان دچار ضعف و انزوا نشوند و قدرت اجتماعی خود را حفظ کنند.
تعاون در کارهای خیر، موجب رضای خداست. داشتن «روحیة تعاون» هم از فضایل اخلاقی است. این روحیه را باید از دوران کودکی در فرزندان خود ایجاد کنیم و حسّ همدردی و همیاری را در آنان تقویت کنیم. والدین و
ص:89
1- اصول کافی، ج2، ص200.
2- اصول کافی، ج2، ص366.
معلّمان و مربّیان می توانند در این مورد نقش خوبی ایفا کنند. کمک در کارها، اخلاق پیامبرانه است. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در کارهای خانه به همسرانش کمک می کرد و در بیرون هم با مسلمانان همکاری داشت و در کارهای جمعی، سخت ترین کارها را بر عهده می گرفت.
در روایات، عنوان «قضاء حاجت مؤمن» و «سعی در حاجت مؤمن» آمده و خدمت به دیگران و عنایت داشتن به امور برادران دینی و رفع نیازهایشان بسیار نیکو شمرده شده است و ثواب دارد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
لا یَزالُ النّاسُ بخیرٍ ما اَمَروا بالمَعروفِ و نَهَوا عَنِ المُنکرِ و تَعاوَنوا عَلیَ البِرِّ...؛(1)
مردم همواره در خیر و خوبی اند، تا وقتی که امر به معروف و نهی از منکر می کنند و در نیکی با یکدیگر یاری و تعاون دارند. هرگاه چنین کاری را ترک کنند، خداوند هم برکات خویش را از آنان می گیرد.
تعاون، حتی نسبت به راه خیر و اصلاح خانواده و فرزندان هم سفارش شده است. در روایات، از زنی که شوهر خود را در کارهای نیک یاری رساند، و پدری که فرزند خود را در نیکی مددکار و یاور باشد، ستایش شده است.
جامعة ایمانی باید نسبت به هم همدردی و همکاری و همیاری داشته باشند، تا مورد عنایت حضرت حجّت قرار گیرند.
ص:90
1- بحارالأنوار، ج97، ص94.
رعایت حقوق دیگران
امام سجاد علیه السلام در حدیث مفصّلی که به «رسالة الحقوق» مشهور است، به بیان حقوقی که افراد نسبت به هم دارند پرداخته و وظایف والدین نسبت به فرزندان و بالعکس، وظیفة زن و شوهر نسبت به یکدیگر، حق معلم بر شاگرد و شاگرد بر معلم، شریک نسبت به شریک، همسایه نسبت به همسایه و... را یاد کرده است.(1)
هرجا که حقّی مطر ح است، در مقابل آن وظیفه ای وجود دارد. باید در درجة نخست، حقّی را که دیگران بر گردن ما دارند بشناسیم، در مرتبة بعد در ادای آن حقوق بکوشیم.
بسیاری از تنش ها، اختلافات و مشکلات اجتماعی، یا به سبب آن است که افراد، به وظیفة خود در مقابل دیگری آشنا نیستند، یا می دانند ولی عمل نمی کنند، یا تنها یک طرف عمل می کند و طرف مقابل، بی تعهّد است.
در یک نگاهی کلّی، هر مسلمان بر گردن برادر دینی خود حقوقی دارد و در مقابل، او هم نسبت به وی وظایفی دارد. امام صادق علیه السلام فرمود:
اْیْسَرُ حَقٍّ مِنها اَنْ تُحِبَّ لَه ما تُحِبُّ لِنفسِک و تَکرَهَ لَهُ ما
ص:91
1- ر.ک: تحف العقول، مکارم الأخلاق و منابع دیگر.
تَکرَهُ لِنفسِک؛(1)
آسان ترین و کمترین حقوق آن است که آن چه برای خودت دوست داری برای او هم دوست بداری و آنچه برای خود نمی پسندی، برای او هم نپسندی.
این حقوق، مورد سؤال قرار خواهد گرفت و اگر کسی در ادای حق دیگران کوتاهی کرده باشد مجازات می شود.
در روایات، حقوق بسیاری بیان شده است، از جمله:
1. پرهیز از آزردن و رنجاندن برادر مسلمان؛
2. برخورد متواضعانه و دوری از تکبّر؛
3. پرهیز از غیبت و تهمت، و دفاع از او در مقابل غیبت کردن دیگران؛
4. پرهیز از قهر و مبادرت به آشتی و برقراری رابطه؛
5. وفای به عهد و عمل به قولی که می دهیم؛
6. بی اجازه و سرزده، وارد خانة او نشدن؛
7. مراعات انصاف در برخورد با او در قضاوت و گفتار؛
8. حفظ آبروی او در غیابش؛
9. آغاز به سلام و دست دادن و مهرورزی و ابراز علاقه؛
10. عیادت هنگام بیماریش و شرکت در مراسم تشییع و دفن پس از وفاتش؛
11. کمک مالی و مساعدت هنگام نیازش؛
12. اجابت درخواستش برای قرض یا کمک و یاری؛
13. تنها نگذاشتن برادر دینی در سختی ها و گرفتاری ها؛
ص:92
1- محجّة البیضاء، ج3، ص353.
14. یاری کردن او با دست و زبان و مال و جان؛
15. صداقت با او و مثل آینه بودن برایش؛
16. قبول دعوتش و رفع حاجتش؛
17. دریغ نکردن از ایثار و مواسات و همدردی و همکاری با او.
بعضی ها به اتّکای رفاقت و صمیمیت و خودمانی بودن با دیگران، نسبت به مراعات حقشان کوتاهی و سهل انگاری می کنند. حضرت علی علیه السلام به فرزندش امام مجتبی چنین سفارش می فرماید:
لا تُضَیِّعَنَّ حَقّ أخیک اِتّکالاً عَلیٰ ما بَینَک و بَیْنَهُ، فإنّهُ لیسَ لک بِأخٍ مَنْ ضَیَّعْتَ حَقَّهُ؛(1)
حق بردار دینی ات را به اتّکای روابطی که میان تو و اوست ضایع مکن، چون کسی که حقّش را ضایع و تباه کنی دیگر برادر تو نیست.
اگر دوست داریم به ما احترام کنند، اگر از غیبت و تهمت دیگران ناراحت می شویم، اگر نمی خواهیم کسی مزاحم ما شود، اگر هنگام بیماری انتظار عیادت از دیگران داریم، اگر وقت نیاز، چشم امید به یاری دوستان داریم، اگر می خواهیم حقّ ما را تباه نکنند؛ ما هم به آنان احترام کنیم، از غیبت و تهمت بپرهیزیم، مزاحمشان نشویم، در حال بیماری به عیادتشان برویم، هنگام نیاز، به کمکشان برویم و حقّی را از کسی ضایع نکنیم.
رعایت این حقوق، دو جانبه است.
بد مکن تا بد نبینی، احترام کن تا احترامت کنند، بگذر تا تو را عفو کنند.
ص:93
1- نهج البلاغه، نامه31.
امام صادق علیه السلام فرمود:
اگر قاتل علی علیه السلام امانتی به من بسپارد، یا از من نصیحت و مشورتی بخواهد و من بپذیرم، امانت رابه او برمی گردانم.(1)
و امام علی علیه السلام فرمود: امانت را برگردانید، هرچند به قاتلان پیامبرزادگان.(2)
این ها نشان دهندة جایگاه والای صدق و امانت است.
ص:87
1- میران الحکمه، حدیث1495.
2- میران الحکمه، حدیث1493.
تعاون
انسان ها در زندگی بی نیاز از هم نیستند. زندگی فردی برخلاف فطرت و سنّت طبیعی است. آن چه زندگی اجتماعی را آسان و مفید می سازد، تعاون و مشارکت و همیاری است.
در دین اسلام، تأکید شده که افراد، در کار خیر و اعمال صالح، مشارکت داشته باشند و به یاری هم بشتابند و برعکس، در کارهای بد و گناه، عدم همکاری مطلوب است. قرآن می فرماید:
((وَتَعَاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَالتَّقْوَی وَلا تَعَاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ))(1)
بر نیکی و تقوا تعاون و یاری داشته باشید و بر گناه و تجاوز، یکدیگر را یاری نکنید.
مؤمنان باید به کمک یکدیگر، نیازهای خود را برطرف کنند و مشکلات را حل کنند و با هم برای ترویج خوبی ها و رونق بخشیدن به کارهای خیر در جامعه، بکوشند.
در صدر اسلام، اولین مسجدی که در مدینه بنا شد، با مساعدت و
ص:88
1- مائده، آیه2.
مشارکت همة مسلمانان صورت گرفت. در جنگ احزاب، حفر خندق پیرامون مدینه هم با همیاری همگانی انجام یافت. تعاون، هم بر سرعت کار می افزاید، هم به افراد امید و دلگرمی می دهد و هم فرسایش نیرو کمتر می شود و خدا هم از چنین کاری راضی است.
وَاللهُ فی عَونِ المؤمِنِ ما کانَ المؤمِنُ فی عَونِ أخیهِ؛(1)
خداوند، در پی یاری مؤمن است، تا وقتی که مؤمن در پی یاری برادر دینی اش باشد.
به همان اندازه که کمک به مؤمنین، اجر و ثواب دارد، بی اعتنایی به وضع مردم و ترک یاری و مساعدت، عواقب سوء دارد. امام صادق علیه السلام می فرماید:
هریک از شیعیان ما اگر سراغ یکی از برادران دینی اش برود و در کارش از او کمک بخواهد و او هم بتواند ولی مضایقه کند، گرفتار آن می شود که کمک کارِ دشمنان ما شود و به همین سبب هم در قیامت عذاب می شود.(2)
در عصر غیبت، منتظران ظهور باید پشتیبان و غمخوار و مددکار هم باشند، تا در انبوه دشمنان دچار ضعف و انزوا نشوند و قدرت اجتماعی خود را حفظ کنند.
تعاون در کارهای خیر، موجب رضای خداست. داشتن «روحیة تعاون» هم از فضایل اخلاقی است. این روحیه را باید از دوران کودکی در فرزندان خود ایجاد کنیم و حسّ همدردی و همیاری را در آنان تقویت کنیم. والدین و
ص:89
1- اصول کافی، ج2، ص200.
2- اصول کافی، ج2، ص366.
معلّمان و مربّیان می توانند در این مورد نقش خوبی ایفا کنند. کمک در کارها، اخلاق پیامبرانه است. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در کارهای خانه به همسرانش کمک می کرد و در بیرون هم با مسلمانان همکاری داشت و در کارهای جمعی، سخت ترین کارها را بر عهده می گرفت.
در روایات، عنوان «قضاء حاجت مؤمن» و «سعی در حاجت مؤمن» آمده و خدمت به دیگران و عنایت داشتن به امور برادران دینی و رفع نیازهایشان بسیار نیکو شمرده شده است و ثواب دارد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
لا یَزالُ النّاسُ بخیرٍ ما اَمَروا بالمَعروفِ و نَهَوا عَنِ المُنکرِ و تَعاوَنوا عَلیَ البِرِّ...؛(1)
مردم همواره در خیر و خوبی اند، تا وقتی که امر به معروف و نهی از منکر می کنند و در نیکی با یکدیگر یاری و تعاون دارند. هرگاه چنین کاری را ترک کنند، خداوند هم برکات خویش را از آنان می گیرد.
تعاون، حتی نسبت به راه خیر و اصلاح خانواده و فرزندان هم سفارش شده است. در روایات، از زنی که شوهر خود را در کارهای نیک یاری رساند، و پدری که فرزند خود را در نیکی مددکار و یاور باشد، ستایش شده است.
جامعة ایمانی باید نسبت به هم همدردی و همکاری و همیاری داشته باشند، تا مورد عنایت حضرت حجّت قرار گیرند.
ص:90
1- بحارالأنوار، ج97، ص94.
رعایت حقوق دیگران
امام سجاد علیه السلام در حدیث مفصّلی که به «رسالة الحقوق» مشهور است، به بیان حقوقی که افراد نسبت به هم دارند پرداخته و وظایف والدین نسبت به فرزندان و بالعکس، وظیفة زن و شوهر نسبت به یکدیگر، حق معلم بر شاگرد و شاگرد بر معلم، شریک نسبت به شریک، همسایه نسبت به همسایه و... را یاد کرده است.(1)
هرجا که حقّی مطر ح است، در مقابل آن وظیفه ای وجود دارد. باید در درجة نخست، حقّی را که دیگران بر گردن ما دارند بشناسیم، در مرتبة بعد در ادای آن حقوق بکوشیم.
بسیاری از تنش ها، اختلافات و مشکلات اجتماعی، یا به سبب آن است که افراد، به وظیفة خود در مقابل دیگری آشنا نیستند، یا می دانند ولی عمل نمی کنند، یا تنها یک طرف عمل می کند و طرف مقابل، بی تعهّد است.
در یک نگاهی کلّی، هر مسلمان بر گردن برادر دینی خود حقوقی دارد و در مقابل، او هم نسبت به وی وظایفی دارد. امام صادق علیه السلام فرمود:
اْیْسَرُ حَقٍّ مِنها اَنْ تُحِبَّ لَه ما تُحِبُّ لِنفسِک و تَکرَهَ لَهُ ما
ص:91
1- ر.ک: تحف العقول، مکارم الأخلاق و منابع دیگر.
تَکرَهُ لِنفسِک؛(1)
در حال حاضر 1 کاربر در حال مشاهده این موضوع است. (0 کاربران و 1 مهمان ها)
مجوز های ارسال و ویرایش
نقل قول