محرم در اقوام و ملل

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

دیباچه
عادات، آداب و رسوم، اندیشه­ها و وضعیتی که یک گروه در آن قرار دارد، از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود. ازاین رو، مجالس و محافلی که در سوگ حسینی و برای احیای خاطره عاشورا، در مسجدها، حسینیه­ها و منازل در ایام عاشورا یا در روزهای دیگر برگزار می­گردد، از پر برکت­ترین آثار شهادت اباعبدالله الحسین علیه السلام و زمینه مناسبی برای تبلیغ و موعظه و تقویت آگاهی مردم درباره دین و علایق مذهبی است. به همین سبب، در روایات نیز برگزاری چنین مجالسی تأکید شده است.
به دلیل آنکه مأموریت رسانه، افزایش بینش و آگاهی مردم و آشنا ساختن آنها با فرهنگ غنی و میراث مفاخر فرهنگی اسلام و پیرایش و پالایش آن از خرافات و رفتار التقاطی است، شایسته است با شناخت فرهنگ­های گوناگون و همچنین شناخت ماهیت و جنبش عاشورا از راه منابع مستند و خدشه ناپذیر برای حفظ هویت این نهضت عظیم، به تبیین، تفسیر، تعمیق و توسعه این حماسه و فرهنگ بپردازد.
بی شک حادثه عاشورا جزو عظیم ترین رخدادهایی بود که در تاریخ بشری موجی عظیم پدید آورد و مسلمان و غیر مسلمان را با ارزش های
ص: 6
متعالی و مفهوم حیات هدف دار آشنا ساخت و انگیزه­های مبارزه برای حفظ کرامت انسان و نفی ستم را در انسان­ها ایجاد کرد.

هر اندازه که مسلمانان و انسان ها با درس های نهفته در این حرکت خونین و عمیق، بیشتر آشنا شوند و از آن بهره ببرند، به همان اندازه عزتمندتر و بزرگوارتر می زیند و پایه های حکومت طاغوت را می لرزاند؛ زیرا عاشورا از آزادی، محبت و عدالت حکایت می­کند؛ پاکی نظر را در مبارزه می آموزد؛ نحوه امتناع از قبول ستم و رد استعمار را نشان می دهد و غیرت، شجاعت، فداکاری و پایداری در برابر مصیبت­ها و ثبات بر طریق حق را تعلیم می دهد.
ازاین رو، مرکز پژوهش­های اسلامی می­کوشد با ارائه آثار گوناگون در این زمینه، یاری­گر برنامه­سازان رسانه ملی در راستای تولید برنامه­های فاخر برای توسعه و تعمیق بینش و آگاهی مخاطبان رسانه باشد .
اداره کل پژوهش
گروه مناسبت­ها

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

مقدمه
نهضت حسینی و قیام عاشورا، واقعه ای بی نظیر به شمار می آید؛ واقعه ای که هر فرد کنجکاو و علاقه مند به درک و فهم حقایق تاریخی را به شناخت منابع و گزارش های این رویداد وا می دارد. حادثه کربلا و تأثیرات عمیق و گسترده سیاسی و اجتماعی آن در تاریخ اسلام و به ویژه تاریخ تشیع، عظمت و اهمیت خاصی دارد. حادثه کربلا و قیام امام حسین علیه السلام بر اندیشه جهانیان، حتی غیر مسلمانان داشته، بسیاری داشته است. عظمت قیام و ویژگی های دیگر امام و یارانش سبب شده است که افراد بسیاری درباره این نهضت و حماسه آفرینان عاشورا اظهارنظر کنند. برخی نویسندگان غیر مسلمان نیز درباره این حادثه کتاب هایی نگاشته اند.
قیام امام حسین علیه السلام و عظمت حادثه کربلا و تأثیرات عمیق و گسترده سیاسی و اجتماعی آن در تاریخ اسلام و به ویژه تاریخ تشیع، هر انسان آزاده­ای را با هر دین و مسلکی شگفت زده می کند. نهضت حسینی حادثه­ای مانده در دوره و محدوده خاصی نیست، بلکه فرهنگی الهی به شمار می آید که فصل ها و عناصر متعددی دارد که اثر نامحدود و انکارناپذیر آن در طول
ص: 8
تاریخ، جاودانه خواهد ماند. امام حسین علیه السلام با شهادت خویش ندای آزادگی را در طول قرن ها و در میان همه ملت­ها، طنین­انداز کرد. این رویداد بزرگ، احساس همدردی انسان­ها را برمی انگیزد؛ زیرا همیشه گرایش بشر به سمت مظلوم و دفاع از حق بوده است؛ قیامی که شعله­های پر فروغ آن خاموش نشدنی است و هر چه زمان می گذرد، جنبه­های حماسی بی­نظیر آن بر جهانیان روشن تر می شود. امروزه نام و یاد امام حسین علیه السلام زمان و مکان را درنوردیده و قیام ایشان الگوی زندگی آزادمران جهان قرار گرفته است.
در این پژوهش برآنیم تا نهضت با معرفی و شناخت آداب و رسوم محرم در میان ملت­های گذشته و نیز سیره و سنت معصومان به بررسی گستره این مراسم در بسیاری از جوامع بپردازیم. همچنین در پی نقد فرهنگ عزاداری اقوام و ملل مختلف نبودیم، بلکه می خواهیم با بررسی آداب و رسوم ملت ها، بازتاب دهنده عشق آنان به ائمه اطهار علیهم السلام باشیم و در راه گسترش فرهنگ صحیح عاشورا گام برداریم.
در این اثر، تنها به جلوه هایی کوتاه از شور و هیجان حسینی در سرزمین های گوناگون پرداخته ایم. گفتنی است نگارنده به هیچ رو خود را شایسته قلم فرسایی در این زمینه نمی داند و امید آن دارد که خوانندگان، کاستی های این پژوهش را نادیده بگیرند.
ص: 9

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

فصل اول: کلیات و مفاهیم

محرم

نام نخستین ماه از ماههای دوازده گانه قمری.علت نامگذاری این ماه به محرم، آن بوده که در ایام جاهلیت، جنگ در این ماه را حرام می دانستند و روز اول محرم را اول سال قمری قرار می دادند.اما بنی امیه با ریختن خون سید الشهدا در این ماه و پدید آوردن حادثه کربلا، احترام ماه حرام را نگه نداشتند.امام رضا«ع»فرمود:در جاهلیت، حرمت این ماه نگاه داشته می شد و در آن نمی جنگیدند، ولی در این ماه، خونهای ما را ریختند و حرمت ما را شکستند و فرزندان و زنان ما را اسیر کردند و خیمه ها را آتش زدند و غارت کردند وحرمت پیامبر را درباره ذریه اش رعایت نکردند.(1) به گفته سید حمیری:

---

1- بحار الانوار، ج 46،ص 283 و 285؛ مناقب،ابن شهر آشوب،ج 4،ص 86
ص: 10
فی حرام من الشهور احلت حرمة الله و الحرام حرام(1)
در دوم ماه محرم الحرام سال 61 هجری، کاروان ابا عبد الله«ع»وارد کربلا شد و اردو زد .به تدریج بر سپاه کوفیان که آن حضرت را محاصره کرده بودند افزوده شد.روز نهم ماه محرم«تاسوعا»نام دارد و روز دهم آن«عاشورا»،روز شهادت سید الشهدا و یاران وفرزندانش در کربلاست. (2)

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

اقوام

در لغت به معنی خویشاوندان و فرقه ها و گروهها و طایفه ها .(3)

ملل

جمع ملت، به معنی دین و مذهب است و اطلاق ملت بر دین حق و دین باطل هر دو آمده است.(4)

---

1- مناقب، ج 4،ص 86.
2- صحیفه نور،ج 2،ص 11.
3- 1.علی اکبر دهخدا، لغت نامه.
4- علی اکبر دهخدا، لغت نامه.
ص: 11

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

عاشورا
واژه عربی «عاشورا» در لغت به معنای «روز دهم ماه محرم الحرام» است.(1) زیرا عدد ده را در عربی «عشر» می گویند و این کلمه به چند لفظ گوناگون در کتاب­های لغت عربی بیان شده است، مانند «عاشوراء»، «عشوراء»، «عاشورا»، «عشورا» و «عاشور» بر وزن «هارون». در برخی کتاب­های فرهنگ لغت عربی، عاشورا را روز نهم محرم نیز گفته­اند. علمای لغت نیز درباره اصل کلمه عاشورا اختلاف دارند؛ برخی می گویند عاشورا کلمه عربی است و برخی دیگر عاشورا را واژه عبرانی می­دانند.
در سنن اعراب جاهلی محرم الحرام، اول سال قمری محسوب می­شد و این ماه را جنگ نمی­کردند. چنان چه قبیله اوس و خزرج 120 سال با هم نزاع داشتند و لیکن در ماه محرم به اضافه ذی القعده، ذی الحجّه و رجب دست از جنگ بر می داشتند. روز اوّل محرم که فرا می رسید، اوّل سال جدید تلقّی می گردید و تعطیل عمومی اعلام می شد و تا ده روز جشن ملّی اعلام می کردند. روز دهم که عاشورا بود، لباس های فاخر پوشیده و عطر استعمال می کردند. بساط چراغانی و آینه بندی در کوچه و بازار و خانه ها به راه می انداختند و به همدیگر سال نو را تبریک می گفتند و از همین نظر دهم محرم روز جشن ملّی و عید عمومی و روز شادمانی و تبریک بود به طوری که در بعضی از کشورهای اسلامی و مجامع اهل سنّت مانند ترکیه از همین سنّت

---

1- تعریف ارائه شده چنین است: «عاشر شهر محرم». (لویس معلوف السیوعی، المنجد فی اللغه و الادب و الاعلام، ص8، ذیل ماده«عشر»).
ص: 12
جاهلی تبعیّت و پیروی می کنند.(1)
بیرونی در آثار الباقیه این واژه را عبری می­داند و چنین می نویسد: «عاشورا لغت عبرانی است و دهم تشرین یهود و روز روزه آنها بود، عاشورا نام مشهور روز دهم محرم است و «عاشر» واقعه پس از نهم را گویند. «عشورا» و «عاشورا» و «عاشور» و «عاشوری»، اطلاق به دهم محرم می شود و این روز در تاریخ عرب، سابقه ممتدی در جشن های ملی دارد».(2)

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

عزا

در این میان، آنچه مهم است مبحث عزاداری روز عاشوراست که واژه «عَزا» در لغت، به معنای «صبر و شکیبایی بر هر چیزی که انسان از دست می­دهد»(3) و نیز به معنای «خوب صبر کردن»، «صبر کردن در مصیبت» و «سوگ و مصیبت» است.(4) در عربی، «عَزّیْتُ فلاناً»؛ یعنی او را دلداری و تسلّی دادم و «اَحْسَنَ اللّهُ عَزاک»؛ یعنی خداوند تو را صبر نیک دهد.
بر این اساس، «عزاداری» مراسمی است که برای آرامش بخشیدن به فرد یا افراد داغدیده برگزار می­شود. برای این منظور، روش های متعددی کاربرد دارد مانند هم دردی کردنِ زبانی با فرد داغدیده، گریه کردن همراه با فرد داغدیده، شنیدن غم و غصه های فرد داغدیده، یادآوری داغ های دیگران به ویژه داغ های بزرگان دینی و تاریخی. در جوامع مختلف، معمولاً عزاداری در قالب مراسم جمعی، در چند مرحله زمانی (سوم، هفتم و چهلم) و با آدابی

---

1- محمدباقر مدرس، شهر حسین 7، صص 238 و 239.
2- المنجد فی اللغه و الادب و الاعلام، ص8.
3- ابن منظور، لسان العرب، تصحیح امین محمد عبدالوهاب و محمدالصادق العبیدی، ج 9، صص195 و 196 (ماده عزا).
4- علی اکبر دهخدا، لغت نامه، ج 10، ص 13984 (ماده عزا).
ص: 13
ویژه برگزار می­شود و در آرامش بخشیدن به افراد داغدیده تأثیر بسیار شگرفی دارد.(1)
مهم این است، که عزاداری امام حسین علیه السلام در جهت یادِ مصائب و مظلومیت آن حضرت باشد. البته این حالات ریشه در پیوند عمیق عاطفی با امام حسین علیه السلام و اهل بیت علیهم السلام دارد که در ادامه به تفصیل درباره آن سخن به میان خواهد آمد.

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

امروزه عزاداری برای امام حسین علیه السلام با ابعادی گسترده و اثرگذار، به تدریج همه عرصه­های حیات تاریخی و انسانی را تسخیر کرده است و مفهوم فراگیری دارد. ماجرای کربلا از نظر اجتماعی در تاریخ اسلام به الگوی انسانیت، آزادگی، رشادت و ظلم ستیزی برای عدالت تبدیل شده و به ویژه در تشیع، اثری دیرپا و عمیق بر جای گذارده است؛ به گونه ای که با هیچ یک از رویدادهای تاریخی جهان، از نظر عمق و جنبه های اثرگذاری قابل مقایسه نیست.
عزاداری ماه محرم، یکی از مردمی­ترین رسم های اجتماعی میان مسلمانان است و همگان در هر سن و از هر صنف، با حضور در این مراسم، با پیام ها و درس های حماسه حسینی آشنا می شنوند.
همواره برگزاری عزاداری برای امام حسین علیه السلام فرصتی مناسب به دست می­دهد تا در پرتوی این سنت، بسیاری از آموزه های اسلام مانند امر به معروف و نهی از منکر، تولّی و تبرّی زنده شود. معمولاً عزاداری ماه محرم در میان فرهنگ ملل و اقوام به شکل های گوناگون برگزار می گردد که برخی

---

1- لسان العرب، ج 9، صص 195و 196 (ماده عزا)؛ احمد بن محمد بن علی المقری الفیومی، المصباح المنیر، ص 408 (ماده عَزَوْتُه).
ص: 14
از این اشکال در بیشتر فرهنگ ها و خرده فرهنگ ها به شکلی سنتی و در قالبی بدون تغییر اجرا می شود. در برخی از شیوه­های عزاداری نیز به دلیل تغییر تمدن­ها و گرایش های فرهنگی، برخی شکل­ها به کلی دگرگون یا در پرتوی تاریخ منسوخ شده است.

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

روضه

روضه در لغت به معنای سرزمین سر سبز است که آب در میان یا جنب آن جاری باشد و در اصطلاح مراسم عزائی که به یاد شهیدان راه دین و بخصوص در ایام محرم و به یاد واقعه ٔکربلا برپا کنند. اشعاری که در ذکر مصائب و شرح شهادت پیشوایان دین و بخصوص شهیدان کربلا سرایند و خوانند(1).

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

مرثیه

مرثیه یا مرثیت درلغت به در عزای مرده گریستن و برشمردن اوصاف او گفته می شود و در اصطلاح شیعه به مراسم عزائی که به یاد شهیدان راه دین و بخصوص در ایام محرم و به یاد واقعه کربلا برپا کنند یا اشعاری که در ذکر مصائب و شرح شهادت پیشوایان دین و بخصوص شهیدان کربلا سرایند و خوانند، گفته می شود.(2).
در فرهنگ شیعه مرثیه برای مصائب اهل بیت عصمت و طهارت از جایگاه ویژه ای برخوردار است و عزاداری یکی از عناصر اصلی و کلیدی در بررسی فرهنگ عاشورایی است، چنان که نمی توان نقش

---

1- 1.لغت نامه دهخدا.
2- لغت نامه دهخدا.
ص: 15
مثبت آن را در تحولات فرهنگی شیعه، نادیده گرفت.(1)