پیام های عاشورا

[کیمیا محمدی]

باور به معاد، رشته های علقۀ انسان را از دنیا می گسلد و راحت تر می تواند در مسیر عمل به تکلیف، از جان بگذرد. امام در اشعاری که پس از شنیدن خبر شهادت مسلم بن عقیل، از فرزدق در مسیر راه کوفه شنید، به این جلوۀ تابناک اشاره فرمود:
«اگر دنیا ارزشمند به حساب آید، سرای آخرت که خانۀ پاداش الهی است، برتر و نیکوتر است و اگر بدن ها برای مرگ پدید آمده اند،
ص:32

---

1- (1) -... وَ اعْلَمی أنَّ اهْلَ الاَْرْضَ یَمُوتُونَ وَ انَّ اهْلَ السَّماءَ لا یَبْقُونَ وَ انَّ کُلَّ شَیْیءٍ هالِکٌ الاّ وَجْهُ اللّهِ الذیٖ خَلَقَ الاَرْضَ بِقُدْرَتِه وَ یَبْعَثُ الْخَلْقَ فیعودون...، (موسوعة کلمات الامام الحسین 7، 404-405.)
2- (2) - وَ اعْلَمُوا أنَّ الدُّنْیا حُلْوُها وَ مُرُّها حُلُمٌ وَ الاِنْتِباهُ فی الاخِرَةِ وَالْفائِزُ مَنْ فازَ فیٖها وَ الشَّقِیُّ مَنْ شَقِیَ فیٖها (همان، ص 398).
پس شهادتِ در راه خدا برتر است»(1)

[کیمیا محمدی]

پیش از این اشعار هم، بر مسلم بن عقیل رحمت فرستاد، و به عنوان کسی که «به سوی روح و ریحان و بهشت رضوان الهی رفت و ما نیز در پی اوییم،» از او یاد کرد.
با این دید، شهادت خود و هر یک از همراهان و دودمانش را رسیدن به ابدیّتی می دانست که «آرمیدن در جوار رحمت الهی و دیدار با رسول خدا و دست یافتن به بهشتِ برین» را دارا بود. آن همه تأکید بر اجر الهی و رسیدن به فوز و رستگاری و نوشیدن از شراب های بهشتی و برخورداری از نعمت های جاودانی الهی، ایجاد انگیزه جهاد و شهادت می کرد، چرا که شهدای کربلا با این دید مرگ را آغاز حیات طیّبه در جوار رسول اللّه می دیدند، نه پایان یافتَنِ خط هستی و به نهایت رسیدنِ وجود!
وقتی علی اکبر علیه السلام به میدان رفت و جنگید و تشنه بازگشت، امام فراخواندن او به مقاومت و ادامه نبرد فرمود: بزودی جدّت رسول خدا را دیدار کرده، از دست او سیراب خواهی شد و شربتی گوارا خواهی نوشید که پس از آن تشنگی نیست.(2)
آنگاه هم که سر جوانش را بر دامن نهاده بود و خون از چهره و دندان هایش پاک می کرد، فرزند را نوید داد که از رنج و اندوه دنیا رسته و به روح وریحان بهشتی رسیده ای.(3)
ص:33

---

1- (1) فَاِن تَکُنِ الدُّنیا تُعَدُّ نَفیسةفَدارُ ثَوابِ اللّهِ أعلی وَ انبَلُوَ ان تَکُنِ الابدانُ لِلمَوتِ انشِاَبفَقَتلُ امرِء بِالسّیفِ فِی اللّهِ افضَلُ
2- (2) لهوف، ص 54.
3- (3) موسوعة کلمات الامام الحسین ص 463.

[کیمیا محمدی]

سخنی شبیه به این را به فرزند امام مجتبی که پس از مدتی جنگ، نزد امام آمد و آب طلبید، فرمود:
پسرم! کمی دیگر درنگ و مقاومت کن تا جدت رسول خدا را دیدار کنی و از او شربت گوارایی که پس آن تشنگی نیست به تو بنوشاند.(1)
این سخنان نیز یادآور این نکته است که شهادت در جبهه، دیدار رسول خدا و سیرابی از آبهای بهشتی را در پی دارد.
بر اساس همین باور، رزمندگان جبهه حسینی طرف مقابل را خارج از دین، تارک سنّت پیامبر، رسوای دنیا و آخرت و رو به آتش دوزخ می دانستند. امام حسین علیه السلام پس از شهادت سردارش عباس علیه السلام در ضمن اشعاری که نکوهش از رفتار شوم دشمنان در کشتن عترت رسول خدا بود، فرمود: «... فَسَوْفَ تَلاقَوْا حَرَّ نارٍ تَوَقَّدُ»(2) و آنان را در آستانۀ دیدار با آتش پر شعلۀ دوزخ دانست.

[کیمیا محمدی]

در رجزهای یاران امام نیز، تکیه بر مبادی اعتقادی و پیوند زدن مبارزه با انگیزۀ اعتقادی و باورداشتِ قیامت و امید به پاداش خدا و رضای الهی است و رسیدن به بهشت برین موج می زند. به عنوان نمونه:
وقتی عمرو بن خالد ازدی به میدان رفت، در رجز خویش گفت: ای جان! امروز به سوی خدای رحمان و روح و ریحان می روی و آنچه را که در لوح تقدیرت از پاداش های الهی نوشته شده، درمی یابی؛ پس بی تابی
ص:34

---

1- (1) - اصْبِرْ قَلیٖلاً حَتّی تَلْقی جَدَّکَ رَسُولَ اللّهِ... (معالی السبطین، ج 1 ص 455).
2- (2) - بحار الأنوار، ج 45، ص 41 (به زودی با شعله های برافروخته آتش ملاقات خواهند کرد).
مکن، که هر زنده ای مردنی است.(1)
پس از وی، پسرش خالد به میدان شتافت و باز به خود تلقین می کرد که: در راه رضای خدای رحمان، بر مرگ شکیبا باش، ای پدر! تو به سوی قصرهای نیکو و آراسته شتافتی.(2)
سپس سعد بن حنظله با این رجز پای به میدان گذاشت: صبر و مقاومت بر شمشیرها و نیزه ها، صبر بر این زخم ها در راه رسیدن به بهشت و حوریان بهشتی. ای نفس! برای آسایش ابدی و خیر جاودانه، تلاش کن و راغب باش.(3)
مسلم بن عوسجه به میدان رفت و ضمن معرفی خود گفت: هر کس بر ما ظلم و تعدی کند، از راه حق کنار رفته و به دین خدای صمد کافر شده است.(4)
و عمرو بن مطاع جعفی به میدان شتافت و در رجز خویش، ضمن شیرین و گوارا دانستن جهاد و مرگ دررکاب حسین علیه السلام، آن را «فوز» و رهایی از آتش دوزخ دانست.(5)
و بسیاری نمونه های دیگر که همه نشان دهنده پشتوانۀ عقیدتی و ایمانی به مبدأ و معاد در رزم آوری عاشوراییان است.
یادآوری مبادی اعتقادی اسلام در کربلا و از زبان امام حسین و یاران او، نوعی خلع سلاح دشمن و زیر سؤال بردن هجومشان بر ضدّ خاندان
ص:35

---

1- (1) - مناقب، ابن شهر آشوب، ج 4، ص 101.
2- (2) - همان.
3- (3) - همان.
4- (4) - همان، ص 102 (فَمَنْ بَغانا حایِدٌ عَنِ الرَّشَد وَ کافِرٌ بِدیٖنِ جَبّارٍ صَمَدٍ).
5- (5) - همان، ص 102.
عصمت بود، هجومی که با هیچ منطق و آیین و مرامی سازگاری نداشت و نشانۀ خروجشان از دین و فاصله گرفتن از شریعت حضرت رسول صلی الله علیه و آله بود. یاد کرد اصول اعتقادی از سوی امام حسین علیه السلام نیز به صورت دیگری دفع شبهه آفرینی های بعدی امویان را در برداشت. سید الشهدا علیه السلام در مدینه پس از آن که تصمیم گرفت خارج شده به مکه رود، کاغذ و قلمی طلبید و به برادرش محمد حنفیّه وصیّتنامه ای نگاشت. این وصیتنامه، علاوه بر آنکه مظلومیّت آن حضرت را در شرایطی که تبلیغات در دست امویان است نشان می دهد و امام را وا می دارد که برای رفع هر گونه تهمت وجعل ونسبت های ناروای بعدی، اصول اعتقادی خویش را به صورت مکتوب بنگارد، مروری بر مفاهیم اعتقادی اسلام نیز به حساب می آید. حضرت نوشت: «حسین شهادت می دهد که خدای یکتا و بی شریک است و محمد صلی الله علیه و آله بنده و فرستادۀ اوست که حق را از سوی حق آورده است و گواهی می دهد که بهشت و جهنّم حق است و قیامت حتماً خواهد آمد و شکّی در آن نیست و خداوند همۀ خفتگان در گور را بر خواهد انگیخت...»(1) پس از بیان این اصول اعتقادی به ذکر فلسفه قیام خویش، یعنی اصلاحگری و امر به معروف و نهی از منکر، پرداخت، تا هیچ شائبه ای در حرکت دینی و مرامی او باقی نماند.

[کیمیا محمدی]

1-3 - رسالت پیامبر
از جهات مکمّل بینش اسلامی، عقیده به نبوت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و عصمت اوست و «شهادتین»، نشان مسلمانی است. این موضوع، در فرهنگ عاشورائیان مکرر مطرح شده است، چه از سوی امام حسین علیه السلام
ص:36

---

1- (1) - مناقب، ابن شهرآشوب، ج 4، ص 89، بحار الانوار، ج 44، ص 329.
و چه از سوی فرزندان و بستگان و یاران شهیدش.
یاد کردن از پیامبر اسلام و بعثت و رسالت او، احیای تفکر اسلامی است. ربط دادن وجود امام و خاندانش به آن بزرگوار، یادآور اصل دیگری از معتقدات مسلمین است. پیونددادن حرکت عاشورا به احیای سنت پیامبر و مبارزه با بدعت هایی که در دین حضرت محمد صلی الله علیه و آله پیش آمده است، باز هم تأکید بر یک مسألۀ اعتقادی است.
در عصر پیامبر، به ظاهر همه او را قبول داشتند ومطیع او بودند. اما در عصر پس از او، دچار تجزیه شدند. برخی به سنّت و دین او وفادار ماندند و برخی در پی احیای جاهلیّت های رنگ باخته و بی روح به راه افتادند.
پیدایش ضلالت وبدعت و حیرت و جهالت (که در زیارتنامه ها علّت شهادت امام حسین برای نجات امت از این خصیصه ها قلمداد شده است) نوعی انشعاب در پیروان اسلام، و جنگیدن با ذرّیّۀ پیامبر، خروج از دین و انکار رسالت آن حضرت بود.

[کیمیا محمدی]

امامت، محور یکدست ماندن وعامل انسجام امت است. کسانی که از امام حق پیروی نکنند و حق را رها کرده بر گرد باطل جمع شوند، از امت «محمد» بیرونند و مسلمان نیستند. ملاک مسلمانی پس از اطاعت از رسول خدا، «ولایت پذیری» است. ولی مسلمانان آن عصر، عدّه ای بر محور باطل تجمّع کردند و اطاعت از کسانی کردند که وحی و نزول جبرئیل وخبرهای آسمانی را منکر بودند و با سلطه یابی بر مقدرّات مردم، کفر به خدا و عناد با حضرت رسول را که دیری در دلهایشان مانده بود، بروز دادند.
در روز عاشورا، برخی از یاران امام، سخنرانی هایی ایراد کردند. زهیر
ص:37
بن قین، یکی از آنان بود. در خطابه اش گفت:
ای کوفیان! ازعذاب الهی هشدارتان می دهم! نصیحت مسلمان وظیفه، و حق هر مسلمان است. ما و شما تا کنون، تا وقتی که میان ما و شما شمشیر نیاید بر یک آئین هستیم. اما هر گاه تیغ بین ما کشیده شود، عصمت از میان برداشته می شود. شما یک امّت هستید، ما هم امّتی. خداوند، ما و شما را به وسیله ذرّیۀ پیامبرش آزموده است تا ببیند چه می کنیم....(1)

[کیمیا محمدی]

کلام مهم زهیر، حکایت از خروج عدّه ای از جمع «امّت محمّد» داشت. قیام کربلا، حادثه ای بود که مرز میان پیروان راستین و مدعیان دورغین اسلام را روشن ساخت. مردم دو گروه شدند: مدافعان حق و مخالفان حق؛ و عاشورا سند این تمایز بود.
وقتی یزید، پس از کشتن امام و اسیر کردن اهل بیت او، سرمستانه ادّعا کرد که «بنی هاشم» با پادشاهی بازی کردند، والا نه خبری آمده ونه وحی نازل شده است (لعبت هاشم بالملک...) این کفر صریح و نفی رسالت بود که از زبان مدّعیان مسلمانی شنیده می شد.
سیّد الشهدا در مکه با ابن عباس دربارۀ امویان حاکم صحبت می کرد.
حضرت از وی پرسید: نظر تو دربارۀ کسانی که پسرِ دخترِ پیامبر را از خانه و وطن و زادگاهش بیرون کرده و او را آوارۀ دشت وبیابان کردند ودر پی کشتن او و ریختن خونش هستند چیست؟ در حالی که این پسر پیامبر، نه برای خدا شریکی قائل شده، نه غیر خدا را سرپرست خویش گرفته و نه از آیین پیامبر خدا فاصله گرفته است. ابن عباس گفت: دربارۀ آنان چیزی
ص:38

---

1- (1) - حیاة الامام الحسین بن علی، ج 3، ص 188.
نمی گوییم جز این آیه قرآن: «آنان به خدا و پیامبرش کافر شدند و نماز را جز با کسالت به جا نمی آورند»...(1) امام حسین علیه السلام فرمود: «خدایا شاهد باش.»(2)
ابن عباس به صراحت به کفر آنان نسبت به خدا و رسول گواهی داد.
در طول این سفر نیز، امام و یاران و خاندانش، پیوسته از رسول اللّه یاد می کردند و خود را از نسل آن پیغمبر پاک معرفی می کردند و کرامت و شرافت خویش را در آن می دانستند که وارث و ذرّیۀ آن فرستادۀ الهی اند.
این نیز نیشتری بود بر غدّه های کینه آلود امویان نسبت به دین خدا و عترت حضرت محمد صلی الله علیه و آله.

[کیمیا محمدی]

1-4 - شفاعت
از جمله مباحث سازندۀ اعتقادی، «شفاعت» است. شفاعت یعنی عقیده به اینکه با وساطت اولیای الهی، خداوند از گناهان مؤمنان خطا کار در می گذرد. شفاعت با اذن خدا است و معصومین نیز از کسانی شفاعت می کنند که هم خدا اذن می دهد هم خودِ آن افراد، استحقاق شفاعت را داشته باشند. پس شفاعت، زمینه لازم دارد و عقیدۀ به شفاعت شفعا، نوعی مراقبت در رفتار و عملکرد را می طلبد. بُعد سازندگی شفاعت همین بخش است.
مقام شفاعت برای پیامبر وخاندان او ثابت است. در قیامت هنگام حسابرسی نیز مواجهۀ انسان ها با پیامبر و آل او حتمی است و نقّادی
ص:39

---

1- (1) - توبه، آیه 54.
2- (2) - موسوعة کلمات الامام الحسین، ص 306.
عملکرد دنیوی در آخرت است. طرح مسألۀ شفاعت یا برخورد با پیامبر در قیامت، توجه دادن به این بُعد اعتقادی است.
در کوفه، وقتی امام سجاد علیه السلام را با آن حال رقت بار و دست بسته و زنجیر بر گردن آوردند، حضرت ضمن اشعاری که می خواند، یکی هم این بود:
لَو انَّنا وَ رَسُولَ اللّهِ یَجْمَعُنایَوْمَ الْقِیامَةِ ما کُنْتُمْ تَقُولیٖنا(1)
«اگر روز قیامت، ما و پیامبر خدا در یک جا جمع شویم، شما چه خواهید گفت؟ و چه حرفی برای گفتن یا عذر خواهی دارید؟»
در سخنانی هم که حضرت زینب در کوفه داشت، از جمله به این شعر تَمَثُّل جست که:
ماذا تَقُولُونَ اذْ قالَ النَّبیُّ لَکُمْماذا فَعَلْتُمْ وَ انْتُمْ آخِرُ الاُمَم...(2)
«آنگاه که پیامبر (در قیامت) به شما بگوید: چه کردید؟ شما که امّت آخرالزمان هستید! شما چه خواهید جواب داد؟»
و به نقل برخی منابع، در یکی از منزل های راه کوفه تا شام که اسرای اهل بیت را می بردند، بر دیواری با خطی از خون نوشته شده بود:
اَتَرْجُوا امَّةٌ قَتَلَتْ حُسَیْنًاشفاعَةَ جَدِّهِ یَوْمَ الْحِسابِ؟(3)
یادآوری موضوع اعتقادی شفاعت، نوعی ملامت بر عملکرد دشمنان نیز بود، چرا که جنایت آنان نسبت به ذرّیۀ پیامبر، با وضع امّتی که به شفاعت آن حضرت اعتقاد داشته باشند، ناسازگار است.
درخواست شفاعت و امید به آن نیز، که در زیارتنامه ها آمده است،
ص:40

---

1- (1) - مقتل الحسین، مقرّم، ص 410.
2- (2) - همان، ص 439.
3- (3) - همان، ص 444، به نقل از تاریخ ابن عساکر، صواعق محرقه و...
همین اثر تربیتی را دارد. از جمله در زیارت امام حسین علیه السلام می خوانیم:
«فَاشْفَعْ لیٖ عِنْدَ رَبِّکَ و کُنْ لیٖ شَفیٖعاً»(1).
در زیارت عاشورا نیز از خدا می خواهیم که شفاعت آن حضرت را در روز قیامت، روزی ما سازد:
«اَللّهُمَّ ارْزُقْنیٖ شَفاعَةَ الْحُسَیْنِ یَوْمَ الْوُرُودِ».(2)
اهل بیت پیامبر، برگزیدگان خدایند و مقام والایشان نزد او، در زیارتنامه ها بازگو شده است. در سخنانی هم که خود امام حسین، امام سجاد، حضرت زینب و دیگر عاشوراییان بیان کرده اند، از این مقام یاد شده است.

[کیمیا محمدی]

1-5 - امامت
در فرهنگ اسلام، امامت منصبی الهی است که پس از نبوّت برای تبیین مکتب و حفظ دستاوردهای نهضت اسلامی و اجرای حدود واحکام خدا در جامعه از مسیر رهبری و ولایت، پیش بینی شده است.
فلسفۀ سیاسی اسلام برای مدیریت جامعه بر مبنای دین، در قالب و شکل «امامت» تجلّی می کند. از این رو، از شاخصه های امامت نیز، همچون نبوت، علاوه بر صلاحیت های علمی و تقوایی، «جعل الهی» و «نصب» است.
اهل بیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به لحاظِ صلاحیت های خاصّ و نزدیکی بیشتر به سرچشمۀ دین، شایسته تر از دیگران برای تصدّی زمامداری
ص:41

---

1- (1) - مقتل الحسین، مقرّم، ص 444، به نقل از تاریخ ابن عساکر، صواعق محرقه و....
2- (2) - مفاتیح الجنان، زیارت عاشورا، ص 458.
مسلمین اند.

[کیمیا محمدی]

آنچه که در غدیر خم اتفاق افتاد، تأکیدی مجدّد بود که رسالتِ پیشوایی امت پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله، بر عهدۀ امام برتر و شایسته ترین فرد پس از آن حضرت، یعنی امیرالمؤمنین علی علیه السلام است.
هر چند که عدّه ای ریاست طلب و زورمدار با راه اندازی غوغای سقیفه، مسیر امامت مسلمین را در بستری دیگر انداختند و امّت را از امامتِ علی علیه السلام محروم کردند، ولی این حق، از آنِ آن حضرت بود و خود او پیش از رسیدن به خلافت و پس از آن در درگیری و مناقشاتی که با خلفا و معاویه داشت و پس از شهادتش، امامان دیگر شیعه، پیوسته بر این حقِ راستین تأکید کرده اند و آن را حق مسلّم خویش دانسته اند و دیگران را غاصب این منصب دانسته اند.
قیام عاشورا، جلوه ای از این حق خواهی و باطل ستیزی در ارتباط با این والاترین رکن جامعۀ اسلامی بود. گرچه امام مجتبی علیه السلام بنا به مصالح و شرایطی (که اینجا جای بحثش نیست) با معاویه قرارداد صلح امضا کرد، امام حسین علیه السلام نیز تا وقتی معاویه زنده بود، به عهدنامۀ برادر شهیدش وفا دار ماند، امااین خاندان پیوسته نسبت به امامت مسلمین و منصب خلافت، مدعی بوده اند و پیوسته می کوشیدند در حدّ توان و امکان، با بیدارسازی مردم و تهیّۀ مقدمات و زمینه چینی های لازم، این عنصر مهم و رکن اساسی اسلام را جامه عمل بپوشانند.
دراین راستا، امامان شیعه، از جمله اباعبدالله الحسین علیه السلام چند برنامۀ محوری داشتند:
1 - تبیین جایگاه امامت و ویژگی های امام؛
ص:42
2 - تبیین عدم صلاحیت دیگران برای تصدّی این منصب؛
3 - بیان شایستگی و احقّیت خود بر امامتِ مسلمین.