آئین دوستی

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

آئين دوستى

غلامرضا بهرامى

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

پيشگفتار

سپاس خداوندى را كه برپاية محبت و دوستى، همة عالم وجود را خلق كرد و سلام و درود بر محمد و آل محمد (صلّى الله عليه وآله وسلّم) كه درخت دوستى را بنا نهاده و كيش مهر و عطوفت و آيين دوستى و تفاهم را در جامعه تبيين نموده و با بيان شيوا و سيرة عملى خود همة آدميان را تا پايان روزگار به همدلى و رفاقت و انس دعوت فرموده اند.
واژة «دوستى» كلمه اى است كه انسان از دوران كودكى با آن آشنا و تا پايان عمر خود با آن مأنوس است و به همين جهت در جامعه، روزنامه ها، مجلات، رسانه هاى گروهى، صدا و سيما، مجامع آموزشى و مراكز علمى از آن زياد سخن مىگويند و هريك با برداشتهاى متفاوت و سلايق مختلف، تعاريف گوناگونى از آن دارند.
از آنجا كه انسان موجودى اجتماعى است و با توجه به نياز روحى و جسمى او به دوست و رفيق راه، و نظر به اهميت موضوع «دوستى» و اثرى كه در ساختار شخصيت هر فرد دارد؛ بر آن شدم كه با استفاده از كلام وحى و سخنان سازندة ائمه معصومين: در اين كتاب به اين موضوع بپردازم.
پيش از هرچيز يادآورى چند مطلب لازم است.
الف) كتاب حاضر مشتمل بر سه بخش است: بخش اوّل دوستى و تعريف آن، انواع دوستيها و نقش دوست در زندگى، نظر اسلام پيرامون اهميت گزينش دوست و نياز روح و جسم هر فرد به آن. بخش دوم چگونگى انتخاب، و ويژگيهاى دوستان شايسته و وظايف انسان در مقابل دوستان خود. بخش سوم و پايانى دربارة خطر دوستان ناشايست، ذكر صفات آنان و آثار دوستىهاى ناشايست.
ب) اين نوشتار به گونه اى ساخته و پرداخته شده است كه براى استفادة نسل نو بويژه مقطع سنى جوانان مفيد و قابل مراجعه باشد. مىدانيم كه ميل به دوست يابى چيزى است كه از نوجوانى كم كم شدت مىگيرد و در جوانى به اوج خود مىرسد. جوانان در اين دوران معمولاً بيشتر به دنبال گزينش دوست مىباشند و به صورت طبيعى سؤالات مختلفى در ذهن آنان به وجود مىآيد؛ از جمله اين كه: چه كسى را به دوستى خود برگزينيم؟ چگونه انتخاب كنيم؟ دوستان خوب و بد كدام اند؟ صفات هر يك از آنان چيست؟ آيا لازم است پيش از انتخاب دوست، او را آزمايش كنيم؟ و... دهها سؤال ديگر كه در اين راستا به ذهن مىرسد.
در اين كتاب سعى شده تا با بيانى ساده به اين سؤالات پاسخ گفته و راههاى بهتر و مطمئن تر در جريان اين انتخاب نشان داده شود.
ج) بسيارى از دوستىهايى كه در جامعة ما جريان دارد، دوستىهايى است ناپايدار. اين دوستىها به دلائل گوناگون پس از مدتى از بين مىروند و معمولاً براى هر دو طرف نتيجه اى جز رنج و ناراحتى به بار نمىآورند. امّا به راستى چرا اين گونه است و چرا عده اى هرچند صباح دوستانى را رها كرده و دوستان ديگرى را برمىگزينند؟
علت اين ناپايدارى را معمولاً خود افراد يا نمىدانند و يا توجهى به آن ندارند. در اين نوشتار علت اين ناپايدارى بيان شده است.
د) در زبان فارسى واژة «دوست» كلمه اى آشنا و گويا است و براى همة افرادى كه آن را به كار مىبرند مفهوم روشنى دارد امّا در زبان عربى از واژه هاى مختلفى براى بيان مفهوم دوستى استفاده مىشود. مثلاً در بهره گيرى از آيات و احاديث، به كلمه هايى برمىخوريم همچون صديق، رفيق، خليل، حبيب، محبت، مودّت، مصاحبت، مجالست، اخوّت و...
در تهية اين مجموعه در حدّ توان تلاش گرديده تا با نظرى نسبتاً جامع، آيات و روايات متعدد كه با الفاظ مختلف، به طور كلى ناظر به موضوع دوستى است مورد توجه و استفاده قرار گيرد. البته حجم آيات و رواياتى كه به اين مقوله پرداخته اند بسيار زياد است؛ لاجرم گزيده اى از آنها با ترجمه اى آزاد و گويا به كار گرفته شده است. با اين اميد كه مقام والاى دوست را بهتر بشناسيم و به ساحت او حرمت نهيم و در دوستىهايمان پايدار بمانيم و همواره با هم و در كنار يكديگر با محبت و صلح و صفا زندگى كنيم.
قم ـ زمستان 1378
غلامرضا بهرامى

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

مقدمه

آنچه كه مىتواند موجب رشد و بالندگى انسان شود، فرهنگ صحيح است همان طور كه گمراهى و عقب ماندگى انسان بدون شك معلول فرهنگ ناسالم است. فرهنگ دينى و الهى در طول تاريخ با فرهنگ هاى ضددينى سرِ ستيز داشته است. حاملان و امانت داران فرهنگ دينى همواره انسان هاى صالح، خدوم، عالم و فرهيخته بوده اند؛ كسانى كه در مورد آنها همين قدر بايد گفت كه:
آن دلى كو مطلع مهتاب هاست * * * بهر عارف فتحت ابواب هاست
با تو ديوار است و با ايشان در است * * * با تو سنگ و با عزيزان گوهر است
آنچه تو در آينه بينى عيان * * * پير اندر خشت بيند بيش از آن
پير ايشان اند كاين عالم نبود * * * جان ايشان بود در درياى جود
پيش از اين تن عمرها بگذاشتند * * * پيش تر از كشت بر برداشتند
پيش تر از نقش جان پذرفته اند * * * پيش تر از بحر دُرها سُفته اند
اگر نيك بنگريم خواهيم ديد كه در هر دوره اى از زمان انسانهاى بزرگ و والايى زيسته اند كه لايق هر نوع احترام و عزت بوده و هستند. اگر علت اين رشد و شكوفايى را جويا شويم، مىبينيم كه فرهنگ صحيح عامل اصلى آن بوده است؛ فرهنگى كه هركس به مقدار توان و استعداد خود از آن بهره مند شده و خود را بر اساس آن تربيت كرده است.
تربيت از طرق مختلف و با شيوه ها و ابزارهاى گوناگون ممكن است امّا بىگمان عامل «دوستى» بسيار قوىتر از هر عامل ديگرى است.
تو اول بگو با كيان زيستى * * * پس آنگه بگويم كه تو كيستى
اينكه حضرت مولىالموحدين اميرالمؤمنين على (عليه السلام) مىفرمايد: «هرگاه وضع كسى بر شما نامعلوم بود و آيين او را نشناختيد به دوستانش نظر كنيد» به دليل تأثير فراوان دوستى بر فرهنگ و سپس تأثير فرهنگ بر انديشه، اراده، عقل و چگونگى كسب خصائص در انسان است. در اهميت نقش دوست همين بس كه در علوم مختلف بشرى از جمله روانشناسى، جامعه شناسى و نيز در كتابهاى آسمانى و متكى به وحى مطالب بىشمارى دربارة آن گفته اند و توصيه ها، راهنمايىها و هشدارهايى كه در اين زمينه آمده، كمتر در موضوعات ديگر بيان شده است.
امروز با توجه به حضور رسانه هاى جديد ارتباطى و تأثير غيرقابل انكار آنها در زمينة مسائل فرهنگى و بويژه مسائل تربيتى، كه عموماً بيمار و آلوده نيز هستند؛ بيشتر لازم است كه انسان ها در امر مصون سازى فكرى خود، فرزندان، خانواده ها و دوستان و اطرافيان و در يك كلام حفظ سلامت فكرى و بهداشت روانى فرد و جامعه كوشش كنند و اهتمام بورزند. در اين ميان مقولة «دوستى» يكى از حساس ترين و مهم ترين اصول در ريشه يابى راجع به هر پديدة فردى و اجتماعى است.
خدا را شكر كه باز هم در جوار حضرت معصومه (عليه السلام) و در متن حوزة علميه قم برادرى ديگر دست به قلم برد تا از درياى رحمت قرآن و عترت متناسب با زبان روز، يكى از مسائل مهم جامعه (دوستى) را بررسى كند. مؤلف اين كتاب حضرت حجة الاسلام و المسلمين غلامرضا بهرامى به دليل پيوند نزديك با قشر جوان و از طرفى به خاطر ارتباط با مركز رايانه اى علوم اسلامى به خوبى توانسته اند در اين زمينه چند مطلب را در كتاب شريف حاضر مورد مُداقّه قرار دهند.
1. اصل بحث را با بهره گيرى از آيات قرآن كريم و روايات اهل بيت عصمت و طهارت: به صورت كاربردى و متناسب با روحيات نوجوانان و جوانان امروز تدوين كنند.
2. استفاده از ابزارهاى روز براى فهماندن علوم آل محمد (صلّى الله عليه وآله وسلّم) يك هنر است و ايشان به خوبى توانسته اند از قواعد روانشناسى بهره بگيرند تا مطالعه كننده به سهلوت بتواند مطالب غنى اسلام را درك كند و تا آخر كتاب نيز ان شاءالله با انگيزه و علاقه، مطالعه را ادامه دهد.
3. آنچه مهم است دقت مؤلف در عناوين سرفصل ها است كه توانسته اند مسائل مربوط به زندگى اجتماعى و عاطفى هر انسان جوان را در قالب آنها به گويايى ترسيم كنند.
اميد است مربيان محترم جهت آسان شدن كار خود در پرورش انسان هاى والا و عزيز به مطالعة اين كتاب مفيد بپردازند و جوانان عزيز نيز براى رسيدن به آينده اى روشن و اميدوار مطالب آن را سرلوحة زندگى خود قرار دهند. ان شاءالله.
قم مقدس ـ رضا على كرمى

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

دوستى برترين پيوند

شايد اين سؤال گهگاه ذهن شما را هم به خود مشغول كرده باشد كه چرا انسان دوست انتخاب مىكند؟ وانگهى آيا اين انتخاب يك نياز عمومى در درون آدمى است يا خواستة برخى از آنها است؟ به عبارت ديگر آيا همة مردم به دنبال دوستى و در جستجوى دوست هستند يا اين فقط خواستة افراد خاصّى از جامعة انسانى است؟ آيا دورى از مردم و گوشه گيرى، خود موفقيت هايى را براى شخص درپى ندارد؟
در پاسخ به اين پرسشها قبل از هرچيز بايد گفت كه در همة جوامع بشرى و در طول قرون و اعصار متمادى اين چنين بوده كه انسان در زندگى خود به جهت معاشرت و انس با ديگران و يا به منظور تأمين نيازهاى درونى روزمرّة شخصى و جمعى، دوستانى را براى خويش برگزيده است. يعنى اين گزينش هم به لحاظ تأمين نيازهاى روحى و روانى و هم به عنوان برطرف كردن احتياجات مادّى در دو بعد فردى و اجتماعى بوده است. زيرا هركس در مراحل مختلف زندگى احساس مىكند نيازمند رفيق همدل و يار وفادارى است كه زمان قابل توجهى از عمر خود را با او صرف كند تا براين اساس ضمن آنكه احتياجات گوناگون خود را تأمين مىكند، بتواند شخص مؤثرى براى جامعه باشد. احساس نياز يك محصل در مدرسه، دانشجو در محيط دانشگاه، طلبه در محل تحصيل، كارمند در اداره و محل كار، كارگر در درون كارخانه، خانواده در محيط زندگى و خلاصه نياز هريك از قشرهاى اجتماع به رفيق، دوست، همدل و همراه يك امر بديهى و روشن است. ديده ها و شنيده هاى ما نيز گواه اين مسئله است. به همين دليل كمتر جمعيت يا ملتى را شاهد هستيم كه دوستانى را براى خود اختيار نكرده باشند. چنين است كه از قديم الايام گفته اند: الرَّفيق ثُمَّ الطَّريق؛ «نخست يار نيكويى بجوى، آنگاه پاى در راه بگذار».

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

چه بسا به خاطر همين نياز مبرم روحى انسان و كسب موفقيت هاى مختلف او در جامعه كه در گرو انتخاب دوستان شايسته است، در حديث شريف آمده:
التَّودُّدُ نِصْفُ الْعَقْل. (1)
جلب دوستى نيمى از خرد است.
زيرا كيفيت انتخاب دوست، بستگى به ميزان عقلِ انتخاب كننده دارد. پيدا است كه انسان عاقل و با تدبير، كسى را براى دوستى برمىگزيند كه او نيز از خرد بالايى برخوردار باشد. از سوى ديگر معلوم است كه اگر انتخاب شونده فردى مؤمن، عاقل، دورانديش، صادق و وفادار و داراى انديشه و فكر روشن باشد و يا رفيقى بىايمان، كودن، بىتدبير، دروغگو، بىوفا و فاقد بينش و بصيرت؛ هركدام چه نقش و تأثيرى دارند.


در اين بخش پس از بيان مفهوم دوستى و شناساندن دوستان حقيقى و مجازى، به نقش دوست در زندگى مىپردازيم.

1- دوستى چيست؟

اگر اندكى دقت كنيد، متوجه خواهيد شد كه شما آگاهانه و يا ناخودآگاه به دنبال دوست يابى هستيد. امّا آيا تاكنون فكر كرده ايد كه دوستى چيست و دوستى حقيقى كدام است؟ از آنجا كه انسان موجودى اجتماعى است، صرف نظر از اينكه در چه جامعه اى زندگى مىكند طبعاً به دنبال يافتن ياران و دوستان و همراهانى براى خود مىباشد. البته چون اين گزينش در ميان اقوام و ملل مختلف، شكلهاى متنوعى پيدا مىكند و با انگيزه هاى گوناگون و يا براساس احساسات متفاوت عقلانى، عاطفى و غير از آن به وجود مىآيد؛ تعاريف مختلفى نيز از اين واژه ارائه شده است. گروهى دوستى را صرفاً به معناى همان «معاشرت» دانسته اند. گروهى ديگر بر اين باورند كه دوستى عبارت است از پيدا شدن يك نوع ارتباط خاص كه در مقاطع مختلف و يا در زمانى خاص، ميان افراد پيدا مىشود. برخى ديگر معتقدند كه دوستى يك نوع قرارداد اخلاقى است كه با انگيزه هاى خاصّ دنيوى و اخروى بين افراد به وجود مىآيد. به هر حال قبل از آنكه بدانيم دوست خوب كيست و دوست بد كدام است؛ بايد ديد ما چه تعريفى از «دوستى» داريم زيرا دوستى هم مىتواند صحيح و هم ناصحيح باشد.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

دوستى يعنى چه؟

در تفسير الميزان در توضيح كلمة «أخِلّاء»، دوستى چنين تعريف شده است: كلمة أخِلّاء جمع خليل به معناى دوست است. و اگر دوست را خليل گفته اند بدان جهت است كه آدمى، خُلّت يعنى حاجت خود را به او مىگويد. و ظاهراً مراد از اخلّاء، مطلقِ كسانى است كه با يكديگر محبت مىكنند. چه متقين و اهل آخرت كه دوستىشان با يكديگر به خاطر خداست (نه به خاطر منافع مادى) و چه اهل دنيا كه دوستىشان به منظور منافع مادى است. (2)

در كتاب المحجّة البيضاء، دوستى چنين تعريف شده است:
«دوستى يعنى همنشينى، معاشرت و گفتگوى انسان با افرادى كه به آنها علاقه و محبت دارد، زيرا با غيردوست معمولاً كسى قصد معاشرت ندارد. اين دوستى و ارادت و محبت يا لِذاته است (3) و يا مجازى و واسطه اى است كه انسان به وسيلة آن به دوست حقيقى برسد». (4)
بنابراين دوستىها ممكن است براساس منافع مادى و خواهش هاى نفسانى و اغراض و احساسات باشد و يا براساس يك انگيزة صحيح. با استفاده از آنچه گذشت، دوستى صحيح براساس معيارهاى دينى را اينچنين تعريف مىكنيم:
محبت، علاقه، ارتباط روحى، حسن معاشرت و گفتگو ميان دو فرد و يا بين افراد جامعه با ملاك صحيح و انگيزه اى الهى به طورى كه دوستان براساس آن بتوانند نيازهاى فردى و اجتماعى و احتياجات دنيوى و اخروى خود را تأمين كنند.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

2- دوستى حقيقى

اين نوع از دوستى مخصوص اولياء و مؤمنان واقعى است كه تمام ارادت و انس و محبت خود را نسبت به خداوند تبارك و تعالى و اهل بيت عصمت و طهارت (عليهم السلام) صرف نموده اند. آرى اينان نخبگان عالم و كسانى هستند كه از غيردوست رسته و به دوست پيوسته اند و آنچنان لذت اين دوستى را چشيده اند كه حاضر نيستند دنيا و آنچه در آن است را با لحظه اى انس و محبت و مناجات با خداى تعالى و ارادت به ساحت معصومين (عليهم السلام) عوض كند. زيرا آنها خود مصداق واقعى:
«وَ الَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ». (5)
آنان كه ايمان دارند بيشترين محبت و عشقشان به خداست.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

فرازى از مناجات

معلّمان بزرگ محبت و پرچمداران راستين عبوديت، ائمة هدى (صلوات الله عليهم اجمعين) هستند. در اينجا فرازى كوتاه از مناجات سيدالعارفين علىبن الحسين حضرت امام سجاد (عليه السلام) را مىآوريم كه اين جملات خود گوياى آن است كه دوستان حقيقى كيان اند.
لِقاؤُكَ قُرَّةُ عَيْنى وَ وَصْلُكَ مُنى نَفْسى وَ إِلَيْكَ شَوْقى وَ فى مَحَبَّتِكَ وَ لَهى وَ إِلى هَواكَ صَبابَتى وَ رِضاكَ بُغْيَتى و رُؤْيَتُكَ حاجَتى وَ جِوارُكَ طَلِبَتى وَ قُرْبُكَ غايَةُ سُؤْلى وَ فى مُناجاتِكَ رَوْحى وَ راحَتى وَ عِنْدَكَ دَواءُ عِلَّتى وَ شِفاءُ غُلَّتى وَ بَرْدُ لَوْعَتى وَ لا تَقْطَعْنى عَنْكَ وَ لا تُباعِدْنى مِنْكَ يا نَعيمى وَ جَنَّتى وَ يا دُنْياى وَ آخِرَتى. (6)
نور چشمان من! لقاء تو، و آرزويم رسيدن به تو، و تمام اشتياقم به تو، شيدائى من در محبت تو، و دواى دردهايم و شفاى عطش تشنگىام و خنكى دل سوخته ام همه نزد توست. پس مرا از خود جدا مكن و به هجرانم مبتلا مساز. اى نعمت و بهشت من و اى دنيا و آخرت من. كيست كه طعم حلاوت محبت تو را چشيد و جز آن را طلب كرد و كيست كه به قرب تو مأنوس گرديد، آنگاه از تو روى گرداند.
اى به ديدار تو روشن ديده ام * * * وصل تو نور دل غمديده ام
اى به سويت اشتياق جانىام * * * عشق تو سرماية حيوانىام
گرچه از عشق تو مىسوزد دلم * * * نيست جز مهر تو در آب و گِلم
من ندارم حاجتى جز روى تو * * * من نجويم مقصدى جز كوى تو
از تو غير از تو ندارم حاجتى * * * جز به ذكر تو نبينم راحتى
تشنه ام سيرابىام در دست تست * * * تابش و بينائىام پابست تست
اى خدا نوميد از آن نورم مكن * * * از درِ خود دور و مهجورم مكن
اى تو هم دنيا و هم عُقباى من * * * هم بهشت و هم بهشت آراى من (7)

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

حكايت يك عاشق

جوانى از اهل شام همه روزه به عشق ديدار جمال دوست، خدمت حضرت امام محمدباقر (عليه السلام) مىرسيد و خود در بيان دليل اين اشتياق پايان ناپذير اين گونه مىگفت: من در محبت و دوستى مولايم آنچنانم كه اگر يك روز از فيض جمالش محروم شوم، جان مىدهم.
اين گذشت تا آنكه روزى بيمار شد و سه روز از وصالْ محروم و پس از آن مرغ جانش قفس تن را بدرود گفت.
خبر مرگ او را به امام باقر (عليه السلام) رساندند و از آن حضرت درخواست كردند كه در نمازش قدم رنجه فرمايد. وقتى آن جناب به بالين اين جوان عاشق آمد و او را به نام صدا زد؛ جوان بىتأمّل برخاست و گفت: «لبيك اى امام». پس از آن گفت: به خدا قسم وقتى جان مرا به جهان جاويدان بردند، صدايى به گوشم رسيد كه او را برگردانيد تا دعوت مولاى خود را اجابت كند.
اى ملك او را به سوى دوست بر در همان جايى كه جان اوست بر
زآنكه محبوبش محبّ ما بود * * * هر كه در آنجا بود اينجا بود

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

3- دوستى مجازى

برپاية آنچه تا بدين جا در تعريف دوستى گفتيم روشن مىشود كه هر علاقه و محبتى كه انسان به غير از خداوند تبارك و تعالى و ائمة معصومين (عليهم السلام) دارد، دوستى مجازى است. حال اگر اين دوستى برخاسته از خواهش هاى نفسانى و شر و فساد باشد رهزن آدمى است و انسان را به منجلاب فساد مىكشد و اصولاً چنين دوستىهايى ناپايدار خواهد بود. امّا اگر اين دوستى، داراى معيار صحيح بوده و از انگيزة الهى و فطرت انسانى نشأت گرفته باشد؛ ضمن آنكه پايدار مىماند، سرانجام انسان را به سعادت رهنمون خواهد شد.
بىشك يك مسلمان كه با نگاه دينى، روش زندگى خود را ترسيم مىكند و تمام مراحل و ابعاد آن را حركت به سوى كمال مىداند؛ در انتخاب دوست ـ كه سهم عظيمى در سعادت و شقاوت دارد و نقش مهمى در زندگى ايفا مىكند ـ دقت كامل را به عمل مىآورد و دوستانى را جهت معاشرت و زندگى مىگزيند كه در اين مسير يار و مددكار او باشند. در اين صورت است كه اين نوع دوستى و محبت مجازى، به بستر و واسطه اى براى رسيدن به آن حقيقت مطلق تبديل مىشود.
آنچه در اين كتاب، با استفاده از رهنمودهاى انسان ساز پيشوايان معصوم (عليهم السلام) بيشتر به آن خواهيم پرداخت، اين نوع از دوستى است. طى مباحث آينده به مسائل مختلفى در خصوص اين موضوع خواهيم پرداخت؛ از جمله: نقش دوستى در زندگى چيست و اهميت آن تا چه حد است؟ دوستى چگونه بايد باشد؟ چگونه دوست انتخاب كنيم؟ يك دوست خوب چه ويژگىهايى دارد؟ آيا انتخاب دوست يك ضرورت است؟ كسانى كه احساس نياز به رفيق و دوست را در خود دارند ولى نمىدانند كه رفيق شفيقِ با وفا را چطور بايد بيابند، چگونه مىتوانند مشكل خود را حل كنند؟ براى بعضى افراد كه خود را ناتوان از دوست يابى مى بينند و درپى يافتن راه نفوذ در دلها و شناسايى دوستان هستند، چه راههايى را مىتوان پيشنهاد كرد؟ از طرفى كسانى كه دچار رفيق بد شده اند و در نتيجه از فقدان دوستى و نداشتن دوستان مناسب رنج مىبرند؛ چه بايد بكنند؟
اميد است مطالعة اين كتاب براى پاسخگويى به اين سؤالات و پرسشهاى ديگرى از اين دست، در حدّ خود روشنگر باشد.