برزخ{پس از مرگ چه می گذرد}

[مدير محتوايي]

و) يونس بن يعقوب گويد: امام صادق عليه السلام فرمودند: هنگامي كه4.
ص: 24

---

1- شيخ مفيد، الجمل و النصره في حرب البصره، (مصنفات الشيخ المفيد)، ج 1، ص 392.
2- نهج البلاغه، حكمت 130، ص 492 و شيخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، ج 1، ص 114.
شخصي از دنيا برود (گذشتگان قبل از او) نزد او جمع شده و در باره كساني كه از دنيا رفته اند يا در دنيا باقي مانده اند، از او سئوال مي كنند؛ پس اگر (شخص مورد سئوال) در گذشته است، ولي بر انان وارد نشده گويند: «سقوط كرد» و بعضي از آنان به بعضي ديگر گويند: «دَعُوهُ حَتَّي يَسكُنُ مِمِّا مَرَّ عَلَيهِ مِنَ المَوتِ» (1) او (تازه وارد) رها كنيد تا از مرارت ها و سختي هايي كه مرگ بر او وارد كرده( استراحت نموده و) آرامش پيدا كند.
همه اين روايات با صراحت از عالمي سخن مي گويند كه ارواح گذشتگان در آن جا هستند؛ عالمي كه نه از سنخ عالمي دنيوي است و نه از سنخ قيامت. (2)

[مدير محتوايي]

پرسش از تازه واردان در عالم برزخ


از جمله اموري كه در برزخ تحقق پيدا مي كند، سئوال از تازه واردان به آن عالم است. اين حقيقت را هم از قرآن مي توان استفاده كرد و هم روايات فراواني بر آن دلالت دارند و از اعتقادات مسلّم شيعه است.
مرحوم شيخ صدوق رحمه الله عليه مي گويد:
«اعتقاد ما درباره پرسش در قبر اين است كه حق بوده و چاره اي جز آ ن نيست؛ پس كسي كه به خوبي پاسخگو باشد، در قبرش به روح و ريحان و در آخرت به بهشت نعمت ها دست يافته است و كسي كه به درستي آن ها را جواب ندهد، در قبرش با حميم (آب جوشان) پذيرايي مي شود و در آخرت، داخل جهنم خواهد شد.»(3)
ص: 25

---

1- محمد بن يعقوب كليني، فروغ كافي، ج 3، ص 244.
2- در ضمن فصل هاي آينده به روايات بيشتري در زمينه برزخ اشاره خواهيم كرد.
3- شيخ صدوق، الاعتقادات، ج 58.
مرحوم شيخ مفيد رحمه الله عليه نيز دراين باره گويد:
(سئوال در قبر) حق است، هيچ مومني درباره آن شك به خود راه نداده است.(1) و در كلامي ديگر ادعاي اجماع كرده و مي گويد:
(سئوال در قبر) صحيحي است و اجماع شيعه و اصحاب حديث حاكي از آن است.(2)
و در جاي ديگر مي فرمايد:
روايات صحيح از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله بيانگر آن هستند كه فرشتگان بر اموات وارد گشته از ادين آن ها سئوال مي كنند... .(3)
پيداست كه سرچشمهحقانيت چنين اعتقادي، همان قرآن و روايات اهل بيت عليهم السلام است. قران كريم مي فرمايد:
(يُثَبِّتُ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُواْ بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الآخِرَةِ وَيُضِلُّ اللّهُ الظَّالِمِينَ وَيَفْعَلُ اللّهُ مَا يَشَاء)؛ (4) خداوند كساني [را] كه ايمان آوردند به سبب قول (و ايمان) ثابت (ثبات و استقامتشان نسبت به ايمان خود) در زندگي دنيا و آخرت پا برجا و تثبيت مي كند. و خداوند ستمگران را گمراه نموده و آن چه را خدا بخواهد انجام مي دهد.
ثابت بودن بر كلمه توحيد و ايمان، در دنيا روشن است، و اگر تثبيتي از جانب خدا در مورد آن نباشد، سودي برايش نخواهد داشت؛
اما منظور از تثبيت«تثبيت قول در آخرت» چيست؟
برخي مفسران بر اين باورند كه واژه «وفي الآخره» به تثبيت قول هنگام سئوال در قبر اشاره دارد: هنگامي كه فرشتگان در قبر از7.
ص: 26

---

1- شيخ مفيد، النكتب الاعتقاديه، ص 46 - 47.
2- شيخ مفيد، اوائل المقالات، ص 76 - 77.
3- شيخ مفيد، تصحيح اعتقادات الاماميه، ص 99.
4- ابراهيم(14)، 27.
انسان متوفي چيزهايي مي پرسند، خداوند متعال آن ها را بر حق استوار مي كند؛(1) ولي با توجه به اطلاق آيه شريفه مي توان گفت: عبارت «وفي الآخره» علاوه بر برزخ، مراحل پس از آن را نيز شامل مي شود. پس اگر چه رواياتي هم در ذيل آيه شريفه وارد شده كه از آن ها استفاده مي شود خداي سبحان هنگام پرسش از مومنان آنان را با توفيقي الهي ثابت قدم نموده و پاسخگوي سئوالات فرشتگان قرار مي دهد، چنين رواياتي بر انحصار تثبيت مومنان هنگام سئوال در قبر دلالت ندارند؛ بلكه مي توان گفت اين روايات مصداقي از مصداق هاي تثبيت مومنان در آخرت را بيان مي كنند؛(2)
بنابراين از اطلاق «وفي الآخره» مي توان استفاده كرد كه خداي تعالي مومنان را در تمام مراحل اخروي (از جمله عالم برزخ و سئوال در قبر) كه مورد سئوال واقع مي شوند، ثابت قدم داشته و آنان به خوبي از عهده پاسخگويي به سوالات بر خواهند آمد.

[مدير محتوايي]

سئوال قبر از ابتداي عالم برزخ

از بعضي روايات استفاده مي شود كه ميّت اعم از مومن و كافر در قبر مورد سئوال قرار خواهد گرفت؛ مثلاً امام سجاد عليه السلام ضمن روايتي طولاني مي فرمايند:
«ايّها الناس اتقوا الله و اعملوا انكم اليه راجعون... ان اجلك اسرع شي ء اليك...و صيّرت الي منزل وحيداً فرّد اليك روحك و اقتحم عليك
ص: 27

---

1- فخر رازي، التفسير الكبير، ج 19، ص 122. محمد بن جرير طبري، جامع البيان، ج 13، ص 131؛ امين الاسلام طبرسي، مجمع البيان، ج 5 و 6، ص 482.
2- برخي مفسران نيز همين قول را برگزيده اند. ر.ك: شهاب الدين آلوسي، روح المعاني، ج 13، ص 217. عبدالحسين طيب، اطيب البيان؛ ج 7، ص 386 و اسماعيل جقي بروسوي، روح الييان، ج 13، ص 416.
ملكاك منكر و نكير لمسائلتك و شديد امتحانك...»
«اي مردم ! از خدا بترسيد و بدانيد كه به سوي او بر مي گرديد... فرزند آدم! همانا اجل تو با بيش ترين سرعت به سمت تو روان است و تو به منزلي تنها خواهي رفت؛ پس روحت به تو بازگشته و فرشتگان (مامور پرسش، يعني ) منكر و نكير جهت پرسش و امتحاني سخت ناگهان بر تو وارد مي شوند...»(1)

[مدير محتوايي]

در برزخ از چه سئوال مي شود؟

اكنون اين سئوال پيش مي آيد كه در قبر (برزخ) از چه چيزهايي مي پرسند؟ روايات متعددي مورد سئوال قبر را براي ما تبيين كرده اند. از بعضي احاديث استفاده مي شود كه اعتقادات آدمي از موارد سئوال در قبر است؛ البته اعتقاداتي كه با يقين و از قلب انسان باشد. در روايتي از امام هفتم عليه السلام آمده است:
«يُقَالُ لِلكافِرين مَن رَبُّكَ؟ فَيَقُولُ: اللهُ. فَيُقالُ لَه: مَن نَبِيُكَ فَيَقولُ:مُحَمَدٌ صَلي الله عَليه وَ آله فَيُقالُ: مَا دِينُكَ؟ فَيَقولُ: الِّاسلامُ. فَيُقالُ: مَن اَينَ عَلِمتَ ذَلِكَ؟ فَيَقُولُ: سَمِعتُ النَاسَ يَقُولُونَ...»(2) «و به كافر (در قبرش) گفته مي شود: پروردگارت كيست؟ گويد: الله. از پيامبرش سئوال مي كنند، گويد: محمدصلي الله عليه و آله. از دينش سئوال مي كنند، گويد: اسلام. از او سئوال مي شود: چگونه (جواب اين سئوال ها را دانستي؟ پاسخ مي دهد شنيدم كه مردم چنين مي گفتند من هم چنيني گفتم؛ پس (در اين هنگام) با گرزي (وعصباني چنان) بر او مي كوبند كه اگر تمامي جن و انس هم جمع شوند تاب و تحمل آن را ندارند.»
ص: 28

---

1- تحف العقول، ص 249.
2- محمد بن يعقوب كليني، فروع كافي، ج 3، ص 238.
امام سجادعليه السلام نيز ضمن روايتي طولاني در مورد سئوال نكير و منكر مي فرمايند:
«اول چيزي كه (آن دو فرشته) از تو سئوال مي كنند، از پروردگارت مي باشد كه او را عبادت مي كردي، و از پيامبرت كه به سوي تو. فرستاده شده است، و از دين تو كه متدين به ان بودي، و از كتابي كه آن را تلاوت مي كرزدي، و از امام تو كه ولايتش را داشتي؛ سپس از عمرت (سئوال مي كنند) كه در چه چيزي آن را فاني كردي، و از مالت (سئوال مي شود) كه از كجا بدست آوردي و در چه چيز آن را تلف نمودي.»(1)
و در روايتي ديگر از امام صادق عليه السلام موارد سئوال قبر اموري همچون نماز، زكات، حج، روزه و ولايت اهل بيت عليهم السلام برشمرده شده است. (2)
آن چنان كه ملاحظه شد، رواياتي كه درباره موارد سئوال در برزخ وارد شده، لحن هاي مختلفي دارند: از بعضي استفاده مي شود كه در قبر از عقايدي همچون خدا، پيامبر، كتاب، دين و امام زمان مي پرسندو برخي ديگر بيان مي كنند كه علاوه بر مسائل اعتقادي، از اموري همچون مال و عمر نيز سوال مي شود، و اخيراً روايتي را ملاحظه كرديد كه سئوال درباره بعضي از فروع دين همچون نماز، زكات، حج و روزه را مطرح كرده و در پايان سئوال از ولايت اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام را نيز متذكر شده. گفتني است كه هيچ كدام از اين روايات حصر را نمي رسانند و هيچ گونه منافاتي بين آن ها وجود ندارد و مي توان بعضي را بر بعض ديگر حمل كرد؛ از اين رو مي توان گفت: طبق اين روايات از ».
ص: 29

---

1- محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، ج 6، ص 223.
2- محمدبن يعقوب كليني، فروغ كافي، ج 3، ص 241. روايات ديگري نيز در مورد سئوال وارد شده است؛ ر.ك: محمدباقر مجلسي، بحارالانوار، ج 6، ص 214، به بعد باب 8، احوال البرزخ و عذابه و سئواله و يائر ما يتعلق بذلك».
همه اين امور به دليل اهميتي كه در شرع دارند سئوال مي شود.(1)

[مدير محتوايي]

عالم برزخ نمونه اي از قيامت

عالم برزخ هر كس نمونه اي از زندگي در قيامت اوست و روزنه اي از بهشت يا جهنم به سوي آن باز است؛ چنانچه در حديث معروف نبوي آمده است كه: اَلقَبرُ اِما رَوضَهٌ مِن رِياضِ الجَنَهِ او حُفرَهٌ مِن حُفَرِه النِّيرانِ.
قبر نيست مگر باغي از باغ هاي بهشت و يا گودالي از گودال هاي جهنم.
عبور از منازل حواسّ و تخيلات و تعقّلات، و گذر از سراي فريب [و عالم دنيا] به سوي غايت الغايات(2) و رسيدن به [مقام] نفي عيني و علمي صفات و رسوم جهات ممكن نيست مگر پس از پيمودن تدريجي مراحل وسط، از برزخ هاي سافل (پايين) و عالي تا عالم آخرت و از آن جا به عالم اسما و صفات؛ ازآن اسم و صفتي كه دامنه محدودتري دارد به آن كه دامنه محدودتري دارد به آن كه دامنه گسترده تري دارد، تا برسد به الهيت مطلق، تا احديّت عين جمع، كه همه تجليات خلقي و اسمايي و صفاتي در آن مستهلك است و همه تعيّنات علمي و عيني در آن فاني است.(3)
نظر امام خميني درباره وجود فعلي برزخ
امام خميني درباره زمان عالم برزخ مي فرمايند: «اين چشم بسته است الآن، آن حجاب است، حجاب كه برداشته شد آن كه اهل جهنّم است مي بيند در جهنّم است. حجاب كه برداشته شد آن كه اهل بهشت است مي بيند در بهشت است، برزخ هم براي او بهشت است،
ص: 30

---

1- اكثر مطالب اين فصل از كتاب برزخ نوشته اي آقاي علي محمد قاسمي با اندكي تغيير استخراج شده است.
2- نهايت نهايت ها.
3- از كتاب معاد شناسي امام خميني رحمه الله عليه
برزخ هم براي آن طرف ديگر جهنّم است.»
يعني عالم برزخ هم اكنون وجود دارد اما ما آن را درك نمي كنيم.
همچنين ايشان در مورد مدت عالم برزخ مي فرمايد:«طول مدّت برزخ را جز خدا كسي نداند. شايد ميليون ها سال طول بكشد». (1)
ورود به عالم برزخ و شروع گرفتاري ها و سختي ها
پس از ورود به عالم برزخ، بساط ظاهر برچيده شده و باطن هر كس رو شده، و غيب نفس تبديل به شهادت (ظاهر) شود و صفات باطني، محسوس و ظاهر مي گردد و به صورت هاي مرتبط با خود جلوه مي كند در اين زمان است كه انسان خود را مبتلا و محصور در انواع بليّات و موذيّات (آزارها) ببيند، و انواع ظلمت ها و كدورت ها و وحشت ها او را احاطه كند.(2)
تو اگر خداي نخواسته اصلاح نشده به برزخ بروي، خدا مي داند در چه صورتي و در چه حالتي هستي. چيزهايي كه اهل برزخ حس و درك مي كنند، ما حتي از ديدن و شنيدن و شمّ (بوييدن) آن هم عاجز هستيم. ظلمت و وحشت و فشار قبر را تو هر چه بشنوي به تاريكي ها و وحشت ها و فشارهاي اين عالم قياس مي كني، با ان كه قياس باطلي است. خداوند به فرياد ما برسد از آنچه براي خود به اختيار خود تهيّه كرديم. عذاب قبر كه نمونه اي از عذاب آخرت اسا، و از بعض روايات استفاده مي شود كه دست ما از دامن شفعا(3) هم كوتاه است، خدا مي داند چه عذابي است:
ص: 31

---

1- همان.
2- برگرفته از كتاب معاد امام خميني رحمه الله عليه.
3- شفاعت كنندگان كه در راس آنان اهل بيت عليهم السلام هستند.
قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام إِنِّي سَمِعْتُكَ وَ أَنْتَ تَقُولُ كُلُّ شِيعَتِنَا فِي الْجَنَّةِ عَلَى مَا كَانَ فِيهِمْ قَالَ صَدَقْتُكَ كُلُّهُمْ وَ اللَّهِ فِي الْجَنَّةِ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّ الذُّنُوبَ كَثِيرَةٌ كِبَارٌ فَقَالَ أَمَّا فِي الْقِيَامَةِ فَكُلُّكُمْ فِي الْجَنَّةِ بِشَفَاعَةِ النَّبِيِّ الْمُطَاعِ أَوْ وَصِيِّ النَّبِيِّ وَ لَكِنِّي وَ اللَّهِ أَتَخَوَّفُ عَلَيْكُمْ فِي الْبَرْزَخِ قُلْتُ وَ مَا الْبَرْزَخُ قَالَ الْقَبْرُ مُنْذُ حِينِ مَوْتِهِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ
«به ابوعبدالله عليه السلام (1)گفتم: شنيدم كه مي فرموديد همه شيعيان با وجود آنچه كه در آن هاست(گناهاني كه دارند) در بهشت جاي دارند.حضرت فرمودند:« به تو راست گفتم، به خداوند سوگند كه همه آن ها در بهشت جاي دارند.»
گفت: «فدايت شوم. گناهان بسيارند و بزرگ!»
حضرت فرمود: «اما در قيامت همگي شما به شفاعت پيامبر كه خواسته اش برآورده مي شود، يا جانشين ايشان، در بهشت خواهيد بود؛ اما به خداوند سوگند كه من در برزخ بر شما مي ترسم.
حضرت فرمودند:«قبر است از هنگام مرگ تا روز قيامت.»(2)
وحشت حيوانات از عذاب كافر
جابر مي گويد: پيامبرصلي الله عليه و آله فرمود: قبل از آن كه به مقام پيامبري برسم شتر و گوسفند مي چراندم، هيچ پيامبري نيست مگر اينكه چوپاني كردهباشد.
گاهي مي ديدم كه شتر و گوسفند در جاي خود ايستاده اند و هيچ چيزي در اطراف آن ها نبود كه آن ها را بترساند، كه ناگهان مي ديدم آن ها
ص: 32

---

1- ابا عبدالله كنيه امام صادق عليه السلام مي باشد.
2- فروغ كافي، ج 3، ص 242، به نقل از كتاب معاد شناسي امام خميني .
ص: 33
يكباره هراسان از جاي خود حركت مي كردند و به هوا مي جستند، با خود مي گفتم: راز هراس و جست و خيز ناگهاني اين حيوانات چيست؟
هنگامي كه به پيامبري رسيدم جبرئيل به من گفت:
«وقتي كافر بميرد، آن چنان ضربه به او مي زنندكه تمام مخلوقاتي را كه خدا آفريده است از آن ضربه وحشت زده مي شوند مگر طايفه جن و انس، گفتم پس اين اضطراب ناگهاني حيوانات، به خاطر حيوانات، به خاطر ضربت خوردن كافر است. پس پناه مي برم به خدا از عذاب قبر.(1)ر.
ص: 34

---

1- فروغ كافي (ج3، ص 233)، از كتاب عذاب هاي قبر.

[مدير محتوايي]

فصل دوم: خصوصيات عالم برزخ

1- محدود بودن دوران برزخ
ص: 35
از مجموعه آيات و روايات گذشته به دست آمد كه سرانجام روح آدمي پس از سپري كردن عمر دنيوي خود، وارد عالمي ديگر به نام برزخ مي شود؛ ولي بايد بدانيم كه دوران برزخ هم مثل دنيا سپري خواهد شد و با تمام شدن آن قيامت فرا خواهد رسيد؛ يعني شروع عالم برزخ از هنگام مرگ است و تا قيامت ادامه دارد خداي تعالي در قرآن كريم مي فرمايد:
(حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ العَذابِ النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوّاً وَ عَشِيّاً وَ يَوْمَ تَقُومُ السّاعةُ اَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ اَشَدَّ العَذابِ)(1)
«عذابي سخت فرعونيان را احاطه كرد، (آنان) هر صبح و شام بر آتش عرضه مي شوند و روزي كه قيامت بپا شود (گفته مي شود)
پس قبلاً در برزخي محدود و منتهي به قيامت در عذاب الهي به سر شريفه نيز بر محدود بودن برزخ دلالت مي كند.
رواياتي نيز محدود برزخ را روشن مي سازند:
(عَن اَبِيَ بَصِرَ قَالَ: قَالَ اَبَو عَبدِالله عليه السلام إِنَّ أَرْوَاحَ الْمُؤْمِنِينَ لَفِي شَجَرَةٍ مِنَ الْجَنَّةِ يَأْكُلُونَ مِنْ طَعَامِهَا وَ يَشْرَبُونَ مِنْ شَرَابِهَا وَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَقِمِ السَّاعَةَ لَنَا وَ أَنْجِزْ لَنَا مَا وَعَدْتَنَا وَ أَلْحِقْ آخِرَنَا بِأَوَّلِنَا)(2)
ابوبصير گويد: امام صادق عليه السلام فرمودند: «ارواح مومنان بر درختي از بهشت قرار دارند كه از طعام آن تناول مي كنند و از نوشيدني آن 4.
ص: 36

---

1- مومن (40)، 46 - 45.
2- محمدبن يعقوب كليني، فروغ كافي، ج 3، ص 244.
مي نوشند و مي گويند: پروردگارا قيامت را براي ما بر پاي دار و آن چه را كه به ما وعده داده اي، وفا نما و ما را به گذشتگانمان از پيامبران و اوصيا و صالحان ملحق فرما.»
در هر حال روايت گوياي اين حقيقت است كه مومنان در برزخ برپايي قيامت را مي طلبند تا به خواسته هايشان برسند؛ پس معلوم مي شود برزخ جايگاه هميشگي آنان نيست و فقط تا قيامت ادامه دارد. به عكس ارواح كفار و مشركان آرزوي آن را دارند كه مبادا قيامت تحقق يابد و حالشان از برزخ بدتر شود و از خدا درخواست مي كنند تا قيامت را تحقق نبخشد:
اَبِي بَصيرٍ عَن اَبِي عَبدِ اللهِ عَلَيه السلام قَالَ:سَاَلَتُهُ عَن أَرواحَ المُشرِكينَ فَقالَ فِي نارِ يُعْذبون يقولونَ : ربَّنا ، لا تُقِمْ لنا السَّاعةَ ، ولا تُنْجِزْ لنا ما وَعَدْتَنا ، ولا تُلْحِقْ آخِرَنا بأوَّلِنا.(1)
ابوبصير مي گويد: «از ارواح مشركين از امام صادق عليه السلام پرسيدم كه حال آنان چگونه است؟ حضرت جواب فرمودند: آنان در آتش عذاب الهي گرفتارند و در آن حال مي گويند پروردگارا قيامتي را كه به ما وعده داده اي بر پا مفرما و آخرين ما را به اولين ما ملحق مكن.»
اين روايت هم بر محدود بودن عالم برزخ دلالت مي كند، چرا كه ارواح كفار درخواست برپا نشدن قيامت را دارند و مي دانند قرار است قيامتي تحقق پيدا كند. اما چون مي دانند كه عذابشان در قيامت شديدتر خواهد بود از خداوند درخواست مي كنندتا قيامت را بر پا نفرمايد.
از مباحث گذشته به دست آمد كه پس از منتقل شدن به عالم برزخ5.
ص: 37

---

1- همان، ص 245.

[مدير محتوايي]

​

2- امكان افزايش نعمت يا عذاب برزخي

امكان بازگشت به دنيا جهت انجام دادن اعمال صالح وجود ندارد؛ ولي نكته مهم اين است كه انسان پس از مرگ نيز ممكن است از نتيجه اعمال قبلي خود در دنيا برخوردار شود؛ به اين معنا كه اگر آثار اعمالي كه قبلاً خود در دنيا انجام داده، هنوز وجود داشته باشند، اين آثار موجب افزايش نعمت ها يا عذاب هاي برزخي او شوند. چنانكه خداوند متعال در قرآن كريم مي فرمايند:
(إِنَّا نَحْنُ نُحْيِي الْمَوْتَى وَنَكْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ وَكُلَّ شَيْءٍ أحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ )(1)
«همانا ماييم كه مردگان را زنده مي كنيم و آن چه را از پيش فرستاده اند با آثار و اعمالشان مي نويسيم و هر چيزي را در لوح محفوظ بر مي شماريم.»
روشن است كه منظور از «ما قدموا» اعمال دنيوي انسان است اما واژه «آثارهم» كه مورد بحث ماست، مصاديقي دارد مثلا كسي كه سنت خبري را پايه ريزي مي كند تا وقتي كه به آن عمل مي شود در ان دنيا از آن بهره مند مي شود؛ يا هدايت شدن افراد توسط او و يا آثار علمي او، استفاده از بناهاي خيريه اي كه در دنيا ايجاد كرده. همچنين گمراه شدن افراد به وسيله كتاب هاي گمراه كننده، به فساد و تباهي كشاندن ايمان و عقايد افراد در اثر مراكز فسادي كه متوفي در دنيا ايجاد كرده و... كه طبق آيه شريفه چنين آثاري نيز در نامه عمل منظور خواهد شد.

[مدير محتوايي]

بعضي از روايات با ذكر مواردي از بهره مند شدن انسام از آثار اعمال خود پس از مرگ، تبيين واضح تري دارند؛ مثلاً در روايتي هيثم ابي كهمس از امام صادق عليه السلام نقل مي كند:
ص: 38

---

1- يس {36}، 12.
« سِتُّ خِصَالٍ يَنْتَفِعُ بِهَا الْمُؤْمِنُ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهِ وَلَدٌ صَالِحٌ يَسْتَغْفِرُ لَهُ وَ مُصْحَفٌ يُقْرَأُ مِنْهُ وَ قَلِيبٌ يَحْفِرُهُ وَ غَرْسٌ يَغْرِسُهُ وَ صَدَقَةُ مَاءٍ يُجْرِيهِ وَ سُنَّةٌ حَسَنَةٌ يُؤْخَذُ بِهَا بَعْدَهُ؛» (1) شش خصلت است كه انسان مومن پس از مرگ از آن ها بهره مند مي شود؛ فرزند صالحي كه براي او دعا كند؛ قرآني كه (از او به جا مانده و) خوانده شود؛ چاه آبي كه (براي استفاده ديگران) حفر كند؛ درختي كه بنشاند (و ديگراناز سايه يا ميوه و... آن استفاده كنند)؛ چشمه آبي كه (براي استفاده مردم) جاري نمايد و سنت نيكويي كه (ازخود بر جا گذاشته) و پس از او به آن عمل شود.»
روايتي نيز از پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله نقل شده كه مي فرمايد:
«مَنْ سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً فَلَه أَجْرُهَا وَ أَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا مِن غَير اَن يَنقص مِن اُجورها هم شيء» (2) «هر كس سنت نيكويي را پايه گذاري كند، هم پاداش سنت گذاري خود، و هم پاداش سنت گذاري خود، و هم پاداش عمل كنندگان به آن را دارد، بدون اين كه چيزي از پاداششان كم شود.»
امام باقر عليه السلام نيز در روايتي ديگر مي فرمايد:
«أَيُّمَا عَبْدٍ مِنْ عِبَادِ اللَّهِ سَنَّ سُنَّةَ هُدًى كَانَ لَهُ أَجْرٌ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ عَمِلَ بِذَلِكَ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَنْقُصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَيْ ءٌ وَ أَيُّمَا عَبْدٍ مِنْ عِبَادِ اللَّهِ سَنَّ سُنَّةَ ضَلَالٍ كَانَ عَلَيْهِ مِثْلُ وِزْرِ مَنْ فَعَلَ ذَلِكَ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَنْقُصَ مِنْ أَوْزَارِهِمْ شَيْ ء»؛ (3)
«هر بنده اي از بندگان خدا كه سنت هدايت (كننده اي) را پايه گذاري كند، پاداش عمل كنندگان به ان را خواهد داشت، بدون اين كه از پاداش عاملان به آن كم شود. و كسي كه سنت گمراه (كننده اي) را بنا نمايد، وزر و بدبختي عاملان به آن را خواهد داشت، بدون 2.
ص: 39

---

1- شيخ صدوق، الخصال، ج 1، ص 323.
2- همان، ص 240.
3- شيخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص 132.
اين كه از گناه و وزر آنان چيزي كم شود.»

[مدير محتوايي]

​
معاويه بن عمار مي گويد: از امام صادق عليه السلام پرسيدم: چه چيزي بعد از مرگ انسان به سوي او جاري مي شود و به او ملحق مي گردد؟
حضرت فرمودند: «حجّي كه از طرف او انجام دهند. صدقه اي كه از طرف او بدهند. و روزه اي كه از طرف او بگيرند.»
به طور كلي هر عمل خيري كه پس از مرگ انسان فوايد و اثرات آن هنوز ادامه داشته باشد و به مومنين و مردم برسد صدقات جاريه ناميده دنيا است و آن عمل را انجام مي دهد.
كسي كه مدرسه اي مي سازد، بيمارستاني مي سازد، راهي را احداث يا تعمير مي كند حتي درختي مي كاردو خلاصه هر كاري كه خبير آن به مردم مي رسد چنانچه با نيت خالص و براي خدا باشد (نه براي اينكه مردم بگويند آفرين فلاني چقدر انسان خوبي است و چه كارهاي خوبي انجام داده و...) در آن دنيا از آن بهره مند خواهد بود.
برطرف شدن عذاب برزخي به واسطه فرزند صالح
امام صادق عليه السلام در روايتي از رسول گرامي اسلام نقل مي كند كه روزي حضرت عيسي عليه السلام از كنار قبري عبور كردند كه صاحب آن به عذاب الهي گرفتار بود. آن حضرت سال بعد هم از كنار همين قبر عبور كردند؛ ولي بر خلاف سال گذشته عذابش مرتفع شده بود. از ساحت الهي علت آن را جويا شد. خداي تعالي هم به او وحي كرد كه آن شخص (صاحب قبر) داراي فرزند صالحي است كه راهي را اصلاح و يتيمي را پناه داده است؛ از اين رو او را مورد مغفرت قرار داده و بخشيدم.(1)0.
ص: 40

---

1- محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، ج 6، ص 220.
فرزند صالح نيز (همانند صدقات جاري) در عالم برزخ براي والدين موجب اجر مي باشد؛ چه بسا فرزند صالحي براي پدر و مادر خويش استغفار مي كند و خداوند در برزخ آنان را مشمول عفو و رحمت خود قرار مي دهد؛ حتي گاهي فرزند بدون آن كه به ياد پدر و مادر باشد، عمل نيكي انجام مي دهد و چون انجام دادن آن كار خوب محصول تربيت صحيح والدين بوده، خداوند در برزخ آنان را از عمل خير فرزندشان برخوردار مي سازد و يا عذابشان خاتمه مي دهد.(1)

[مدير محتوايي]

3- وجود صبح و شام در برزخ

آيا عالم برزخ هم مانند عالم دنيا روز و شب دارد؟ اگر چنين است، كيفيت آن چگونه است؟ آيا همانند صبح و شب دنيوي است؟
جواب سئوال فوق مثبت است؛ چنانكه خداوند متعال در قرآن كريم مي فرمايد:
(وَحَاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذَابِ {45} النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوًّا وَعَشِيًّا وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ) (2)
«و فرعونيان را عذابي سخت احاطه كرد (هم اكنون نيز هر) صبح و شام بر آتش عرضه خواهند شد و در روز قيامت (گفته مي شود) آل فرعون را در شديدترين عذاب وارد كنيد.»
اين آيه شريفه با صراحت از وجود صبح و شام برزخي سخن مي گويد؛ اما چگونگي صبح و شام و يا مدت طول روز و شب آن با دنيا متفاوت مي باشد.
ص: 41

---

1- عبدالله جوادي آملي، معاد شناسي، ج 2، ص 292.
2- مومن(40)، 45-46.