برزخ{پس از مرگ چه می گذرد}

[مدير محتوايي]

4- مرگ در برزخ

روشن است كه مردن در دنيا، به معناي خروج نفس و انتقال آن به عالم برزخ است. آيا در عالم برزخ هم مانند دنيا مرگ وجود دارد؟ يا ارواح بدون اينكه مرگي عارضشان گردد، به صحنه قيامت وارد مي شوند؟ ممكن است براي اثبات ادعاي وجود مرگ در عالم برزخ به برخي آيات قرآني تمسك كرد.
(إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا يُنَادَوْنَ لَمَقْتُ اللَّهِ أَكْبَرُ مِن مَّقْتِكُمْ أَنفُسَكُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَى الْإِيمَانِ فَتَكْفُرُونَ {10} قَالُوا رَبَّنَا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَأَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنَا بِذُنُوبِنَا فَهَلْ إِلَى خُرُوجٍ مِّن سَبِيلٍ )(1)
«همانا كساني كه كافر شدند، به آنها ندا مي شود كه تحقيقاً خشم الهي از خشم شما بر خودتان به هنگامي كه به ايمان آوردن دعوت شده، ولي كفر مي ورزيديد، بزرگ تر است. آنان گويند: پروردگار! دوبار ما را ميراندي و دوبار زنده كردي، ما اعتراف به گناهان داريم، پس آيا راهي براي خارج شدن هست؟»

[مدير محتوايي]

از آيه فوق استفاده مي شود كفار پس از آن كه قدرت الهي را با تمام وجود درك كردند و به روز حساب و وجود كيفر سخت الهي يقين نمودند، به كردار زشت خود اعتراف كرده و در پي آن خروج از آتش را درخواست مي كنند.
در اين گفتار آنان مساله دوبار «ميراندن» و دوبار «زنده كردن» را مطرح مي كنند. مراد از اين كلام چيست؟ و كجا چنين ميراندن و زنده كردن صورت گرفته است؛ از اين رو بايد از قبل حياتي وجود داشته باشد تا مردن صدق كند؛
ص: 42

---

1- غافر(40)، 10-11.
به همين جهت مي توان گفت: مردن اول همان مردن در دنياست كه روح از بدن خارج مي شود، و احياي اول، ورود به برزخ است. مراد از ميراندن دوّم هم، مرگ در برزخ و قبل از تحقق قيامت است، و احياي دوم، ورود به صحنه قيامت و برانگيخته شدن انسان هاست.(1)

[مدير محتوايي]

5- ارتقاي درجه در برزخ

ارتقاي درجه برزخيان، خود يكي از پاداش هاي بزرگ الهي به حساب مي آيد؛ درجاتي كه هر كس را ياري رسيدن به آ ن ها نيست؛ امّا شيعيان و دوستداران اهل بيت عليهم السلام مي توانند به چنين مقاماتي برسند. از روايات استفاده مي شود كه آنان اگر در دنيا قرآن را به خوبي فرا نگرفته باشند، در قبر به آن ها ياد داده مي شود و همين امر موجب ترفيع درجاتشان نيز خواهد شد.
حفص گويد: شنيدم كه امام موسي بن جعفر عليه السلام به مردي مي فرمود: آيا دوست داري در دنيا باقي باشي؟ عرض كرد: بله. فرمود: براي چه؟ عرض كرد: براي خواندن «قل هو الله احد»؛ پس حضرت مقداري سكوت كرده و پس از مدتّي فرمودند: اي حفص! كسي كه از دوستان و شيعيان ما بميرد و قرآن را خوب نداند (يا نخواند) در قبر به او مي آموزند، تا خداي تعالي به سبب آن درجه اش را بالا برد: بخوان و (به مقام) بالاتر برو، او هم مي خواند و بالا مي رود. (و به درجات بالاتري دست پيدا مي كند.) (2)
اين روايت شريفه به روشني برارتقاي درجه شيعيان و محبان
ص: 43

---

1- به نقل از كتاب برزخ.
2- محمدبن يعقوب كليني، اصول كافي، ج 2، ص 606.
اهل بيت عليهم السلام در برزخ دلالت مي كند؛ از اين رو مي توان نتيجه گرفت كه تكامل افراد منحصر به دنيانيست؛ بلكه در برزخ هم، براي عده اي خاص امكان دارد؛ ولي اين حقيقت هم شرايطي دارد؛ از جمله اين كه افراد شايستگي نيل به چنين درجاتي را داشته باشند.

[مدير محتوايي]

شايد يكي از مصداق هاي اين روايت، افرادي هستند كه با اينكه در دنيا دلشان مي خواسته كه معاني قرآن را بياموزند اما شرايط يادگيري قرآن و درك آيات آن براي آنها ميسّر نشده است؛ و خداوند متعال كه آگاه به شرايط آنها در دنيا بوده از زحمت واسعه اش شرايط يادگيري معارف قرآن و ارتقاي درجه آنان را در برزخ برايشان فراهم مي فرمايد.
برخي از تفاوت هاي برزخ و قيامت
برخي از تفاوت هاي برزخ و قيامت (1) از بررسي آيات شريفه و روايات مربوط به آخرت مي توان استفاده كرد كه برزخ و قيامت تفاوت هاي اساسي دارند. جستجوي همه آيات و روايات اين موضوع و دستيابي به همه تفاوت ها كار آساني نيست؛ ولي بيان بعضي از اين تفاوت ها، هر چند به طور اجمال واگذار. خالي از لطف نيست:
1- روح مجرد انسان در برزخ به جسم برزخي و قالب مثالي داخل مي شود؛ اما در قيامت، روح به همان بدن دنيوي انسان تعلق مي گيرد و معاد، جسماني خواهد بود. آيات فراواني هم بر اين مساله دلالت مي كنند:
(وَضَرَبَ لَنَا مَثَلًا وَنَسِيَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ يُحْيِي الْعِظَامَ وَهِيَ رَمِيمٌ {78} قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ )(2)
ص: 44

---

1- براي اطلاع دقيق تر از خصوصيات قيامت رجوع شود به كتاب «قيامت روز حسرت عظيم» چهارمين كتاب از مجموعه سرنوشت انسان.
2- يس(36)، 78.
«و براي ما مثلي زد و در حالي كه خلقت خود را فراموش كرده است، گفت: كيست كه اين استخوان ها را زنده نمايد در حالي كه پوسيده (و همانند خاكستر) شده اند. بگو آن كس كه آن ها را براي اولين بار ايجاد كرد. و او نسبت به هر آفرينش داناست.»
ملاحظه مي كنيد كه آيه شريفه به طور واضح بيانگر اين معناست كه روح در قيامت به همين بدن پوسيده و از هم فرو پاشيد تعلق خواهد گرفت. پس با نابودي و كوچ آن از بدن، برزخ انسان شروع مي شود و با حلول درباره آن، قيامت او آغار مي گردد.
2- انسان ها به طور متناوب و تدريجي به برزخ وارد مي شوند و در واقع عالم برزخ، دالاني و به عبارت ديگر به منزله اطاق انتظاري است كه قرار است همه در آن حضور يابند تا مقدمات تحقق قيامت و برانگيخته شدن افراد فراهم شود؛ اما در قيامت، اولاً انسان ها از دل زمين متولد مي شوند: «إِذَا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزَالَهَا وَأَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقَالَهَا (1)؛ ثانياً به طور ناگهاني و جمعي محشور مي گردند:
« وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَإِذَا هُم مِّنَ الْأَجْدَاثِ إِلَى رَبِّهِمْ يَنسِلُونَ » (2)
«و در صور دميده مي شود، پس ناگهان همه آن ها از قبر به سوي پروردگارشان شتابان مي روند.»
(حَتَّى إِذَا جَاءتْهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً قَالُواْ يَا حَسْرَتَنَا عَلَى مَا فَرَّطْنَا فِيهَا ) (3)
«تا هنگامي كه ناگهان قيامت بر پا شود، گويند تاسف و حسرت بر ما درباره آن چه كه نسبت به آن كوتاهي كرديم.»1.
ص: 45

---

1- زلزال(99)،1-2.
2- يس (36)، 51.
3- انعام (6)، 31.
(وَلَا يَزَالُ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي مِرْيَةٍ مِّنْهُ حَتَّى تَأْتِيَهُمُ السَّاعَةُ )(1) «كافران پيوسته نسبت به آن در ترديدند، تا ناگهان قيامت براي آن ها بيايد.»
(فِي الصُّورِ فَجَمَعْنَاهُمْ جَمْعًا )(2) «پس در صور دميده شود پس (آنگاه) همه آن ها را جمع خواهيم كرد.»

[مدير محتوايي]

3- ورود به برزخ نيازي به مقدمات ندارد؛ بلكه با قبض روح آدمي به دست فرشتگان الهي شروع مي شود، بدون اين كه به علامتي نياز داشته باشد؛ اما قيامت علامت هايي دارد كه پس از وقوع پيوستن آخرين آن ها (نفخه دوم صور)تحقق پيدا مي كند:
(وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَإِذَا هُم مِّنَ الْأَجْدَاثِ إِلَى رَبِّهِمْ يَنسِلُونَ ). (3)
«و در صور دميده مي شود (در آن هنگام) ناگهان از قبرها به سوي پروردگار خود مي روند»
4- عذاب برزخي به مراتب سبك تر از عذاب قيامت است:
(وَحَاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذَابِ النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوًّا وَعَشِيًّا وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ) (4).

[مدير محتوايي]

بدون ترديد براي برزخيان عذاب برزخ بسيار سخت و شكننده است؛ ولي از آن جا كه آنان از شديدترين عذاب قيامت اطلاع دارند، از خداوند درخواست مي كنند تا وعده خود مبني بر آمدن قيامت و عذاب هاي آن را عملي نسازد. (5) و به عكس، مومنان هر لحظه منتظر فرا رسيدن قيامت و نيل به نعمت هاي عظيم الهي هستند كه به آنان 5.
ص: 46

---

1- حج (22)، 55.
2- كهف (18)، 99.
3- يس (36)، 51.
4- غافر (40)، 45-46.
5- محمد بن يعقوب كليني، فروغ كافي، ج 3، ص 245.
وعده داده شده و درخواست آن را دارند. (1)
اين آيه كه قبلاً هم درباره آن بحث شد به روشني براين معنا دلالت مي كند. (2)
در روايتي از امام صادق عليه السلام نيز آمده است:
(إنّ لِلقَبرِ كلاما في كُلِ يَوم ، يقولُ : أنا بَيتُ الغُربَةِ ، أنا بَيتُ الوَحشَةِ ، أنا بَيتُ الدُّودِ ، أنا القَبرُ ، أنا رَوضَةٌ مِن رِياضِ الجَنّةِ أو حُفرَةٌ مِن حُفَرِ النارِ .(3)
«به درستي كه قبر هر روز سخني دارد، مي گويد: من خانه غربتم، من خانه وحشتم، من خانه كرم هايم، من قبرم، من باغي از باغ هاي بهشت يا گودالي از گودال هاي آتشم.»
از اين روايت استفاده مي شود كه بهشت برزخي باغي از باغ هاي بهشت، و عذاب برزخي نيز گودالي از گودال هاي آتش (در قيامت) است، نه اين كه همان بهشت يا عذاب در قيامت باشد.

[مدير محتوايي]

5- از ديگر تفاوت هاي اساسي برزخ و قيامت، محدود بودن برزخ است كه فقط تا قيامت براي انسان ادامه دارد:
(حَتَّى إِذَا جَاء أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ )(4)
«زماني كه مرگ يكي از آنها فرا مي رسد مي گويد خدايا مرا به دنيا برگردان تا شايد عمل صالحي انجام دهد.»
امّا پس از تحقق قيامت، مومنان براي هميشه در بهشت و كافران تا ابد در جهنم خواهند بود. قرآن در مورد بهشت قيامت تعبير «جَنَّهُ 9.
ص: 47

---

1- همان، ص 244.
2- ر.ك: مبحث «آل فرعون و عذاب برزخي».
3- محمد بن يعقوب كليني، فروع كافي، ج 3، ص 242 و محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، ج 6، ص 267.
4- مومنون (23)، 99.
الخُلد» را به كار برده است:
(قُلْ أَذَلِكَ خَيْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ كَانَتْ لَهُمْ جَزَاء وَمَصِيرًا) (1)
«بگو آيا اين (مجازات) بهتر است يا بهشت جاوداني كه به پرهيزكاران وعده دادهشده است؟ (بهشتي كه) جزا ئ محل بازگشت آن هاست.»

[مدير محتوايي]

و از عذاب جهنم نيز با تعبير «عذاب الخلد» يعني عذاب جاودان ياد كرده: (فَذُوقُوا بِمَا نَسِيتُمْ لِقَاء يَوْمِكُمْ هَذَا إِنَّا نَسِينَاكُمْ وَذُوقُوا عَذَابَ الْخُلْدِ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ )». (2)
«پس به سزاي اينكه ديدار اين روزتان را ازياد برديد (عذاب را) بچشيد؛ ما (نيز) فراموشتان كرديم و به سزاي آنچه انجام مي داديد عذاب جاودان را بچشيد.»
و در مورد جهنميان مي فرمايد: «وَ مَا هُم بِخَارِجِينَ مِنَ النَّارِ» (3) يعني از ان خارج نخواهند شد؛ در بعضي آيات هم براي جاودان بودن شقاوتمندان در جهنم و سعادتمندان در بهشت، تعبير «مادامت السموات و الارض» «تا زماني كه آسمان و زمين برپاست» به كار رفته است:
(فَأَمَّا الَّذِينَ شَقُواْ فَفِي النَّارِ لَهُمْ فِيهَا زَفِيرٌ وَشَهِيقٌ (106) خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ إِلاَّ مَا شَاء رَبُّكَ إِنَّ رَبَّكَ فَعَّالٌ لِّمَا يُرِيدُ (107) وَأَمَّا الَّذِينَ سُعِدُواْ فَفِي الْجَنَّةِ خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ إِلاَّ مَا شَاء رَبُّكَ عَطَاء غَيْرَ مَجْذُوذٍ ) (4)8.
ص: 48

---

1- فرقان (25)، 15.
2- سجده (32)، 14.
3- بقره (2)، 167.
4- هود (11)، 106 .108.
«پس شقاوتمندان و بدبختان، در آتشند و در آن جا ناله مي كنند و داراي ناله و فريادي (مثل صداي الاغ) خواهند بود. آنان تا مادامي كه آسمان و زمين برقرار است، در آتش جاويدانند، مگر آن چه پروردگارت بخواهد كه او هر چه اراده كند، انجام مي دهد؛ اما سعادتمندان و خوشبخت ها تا مادامي كه آسمان و زمين برقرار است، در بهشتند، مگر آن چه كه پروردگارت بخواهد؛ عطايي است قطع ناشدني.»

[مدير محتوايي]

6- از آيات و روايات فراواني مساله شفاعت در قيامت استفاده مي شود كه شايستگي آن را دارند؛ اما بعضي از روايات استفاده مي شود كه شفاعت در برزخ به گستردگي شفاعت در قيامت نيست؛ بلكه محدود است. چنانكه گذشت كه، عمربن يزيد گويد: به امام صادق عليه السلام عرض كردم من از شما شنيدم كه مي فرموديد: شيعيان ما در بهشت هستند؛ هر چند هم گناه كار باشند. فرمودندك آري، اين چنين است. به خدا همه آنها در بهشت هستند. عرض كردم: فدايت شوم، گناهان فراوان و كبيره اند، فرمودند: اما در قيامت همه شما در اثر شفاعت پيامبر صلي الله عليه و آله كه امر او اطاعت مي شود يا وصي پيامبر داخل بهشت خواهيد شد؛ ولي من درباره برزخ شما نگرانم. عرض كردم: برزخ چيست؟ فرمودند: قبر است از هنگام مردن انسان تا هنگامي كه قيامت به پا شود. (1)

[مدير محتوايي]

7- طبق نظر برخي از مفسران سئوال در برزخ يا همگاني نيست و يا اگر هست، فقط از عقايد سئوال مي شود؛ اما سئوال در قيامت همگاني است و حتي از انبياي خدا هم مي پرسند؛2.
ص: 49

---

1- محمد بن يعقوب كليني، فروع كافي، ج 3، ص 242.
(فَلَنَسْأَلَنَّ الَّذِينَ أُرْسِلَ إِلَيْهِمْ وَلَنَسْأَلَنَّ الْمُرْسَلِينَ )(1)
«ما بدون شك از كساني كه پيامبران برايشان فرستاده شدند، سئوال خواهيم نمود و هر آينه از رسئلان هم سئوال خواهيم كرد.»
و حتي از گوش و چشم و دل هم، سئوال خواهد شد:
(وَلاَ تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُول-ئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْؤُولاً )(2) «به دنبال چيزي كه به آن مرو و پيروي مكن، چرا كه گوش و چشم و دل، مسئول هستند و از همه آن ها سئوال مي شود.» بنابراين بايد جزئيات سئوالات در قيامت بيشتر باشد.
8- بازگشت از برزخ به دنيا امكان پذير است (رجعت) و بعضي از آيات قرآني نيز بر اين معنا دلالت دارند؛ مانند جريان عُزَير عليه السلام، پيامبري كه از دنيا رفت و پس از صد سال به دنيا بازگشت (3) يا جريان كساني كه طبق امر الهي مردند، سپس زنده شدند (4) و يا زنده شدن پرندگان به دست حضرت ابراهيم. (5) در روايات نيز به اين مطلب اشاره شده است. عده اي از مومنان پس از مرگ به هنگام ظهور حضرت ولي عصر (عج) زنده مي شوند و به ياري حضرت خواهند شتافت. زيد شحام گويد امام صادق عليه السلام فرمودند: ارواح مومنان، آل محمد صلي الله عليه و آله را در كوه هاي رضوي مي بينند؛ پس از غذاهايشان مي خورند و از آشاميدني هاي آنان مي نوشند و با آنان در مجالسشان نقل كلام و حكايت مي كنند تا اين كه قائم ما اهل بيت (ع) قيام كند؛ پس هنگامي كه قائم ما قيام كرد، خداوند آنان را0.
ص: 50

---

1- اعراف (7)، 6.
2- اسراء (17)، 36.
3- بقره (2)، 259.
4- بقره (2)، 242 . 243.
5- بقره (2)، 260.
بر مي انگيزد و آن ها گروه گروه لبيك گويان همراه حضرت خواهند بود... . (1)