معاد در قرآن

[ناظرسایت]

چرا از قوانين الهي سر پيچي مي كنيم

اندك انديشه‌اي پيرامون اينگونه روايات موجب مي‌شود كه انسان به خود آيد و از سركشي اميال نفساني خويش پيش گيري كند. زيرا اگر تنها احتمال وقوع اين حوادث را بدهيم از هواهاي نفساني پيروي نخواهيم كرد. با اين بيان جاي اين سؤال است كه چرا در ميان ما اين همه ظلم و مخالفت فرمان ياري تعالي يافت مي شود؟!
پاسخ روشن است: چون به روز قيامت يقين نياورده ايم. يقين و علم دو چيز است. علم، دانستن است ولي يقين؛ اطمينان قلبي پيدا كردن به چيزي است.

[ناظرسایت]

تقسيمات علم

الف: علومي كه به عقل مربوط است. مثل تفكرات عقلي و ارائه براهين و استدلالاتي است كه در ضمن بحث براي اثبات معاد از آنها مدد مي‌گيريم. علم به معاد و استدلالات عقلي براي اثبات معاد اگر چه لازم است ولي در حركت انسان به سوي خدا كاربرد چنداني ندارد و علم به تنهائي هرگز كنترل كننده انسان نيست.
ب: علومي كه به دل مربوطند و به آنها معرفت نيز گفته مي شود. اين قسم بر خلاف دسته اول به واسطه تعلم به دست نمي‌آيد، بلكه ذوقي و معنوي است و وسيله دست يافتن بدان تنها عمل است. اين علم از اشراقات انوار التهيه است و آن را «يقين» خوانند. پس يقين به قلب مشاهده كردن است نه به چشم.
يقين در كلام امام زين العابدين(ع)
در دعاي ابوحمزه ثمالي مي‌خوانيم:
اللهم اني اسئلك ايمانا تباشر به قلبي و يقينا صادقا حتي اعلم انه لن يصيبي الا و رضني من العيش بما قسمت لي يا ارحم اراحمين.[4]
بار الها از تو مي خواهم كه به من ايماني عطا كني تا هميشه در قلبم برقرار باشد و يقيني كامل، تا بدانم كه جز آنچه قلبم تقدير تو نگاشته است مرا نخواهد رسيد و در زندگاني هر چه را قسمتم كردي بدان خوشنود ساز، اي مهربان‌ترين مهربانان.
امام سجاد، عليه السلام، از خداوند ايماني مي‌طلبد كه يقيني و قلبي باشد نه عقلي. زيرا باور دل است كه حركت مي آفريند و براي انسان مفيد و كارساز است، نه علم داشتن تنها به معاد.

[ناظرسایت]

غفلت از مرگ

فراموشي شب اول قبر، قيامت و صف محشر مردم را سخت به خود مشغول كرده است و وقتي بيدار مي‌شوند كه آنها را در قبر مي‌گذارند.
الناس نيامم فادا ماتوا انتبهوا.[5]
زبان قرآن در اين باره چنين است:
الهيكم التكاثر حتي زرتم الماقابر كلا سوف تعلمون ثم كلا سوف تعلمون كلا لو تعلمون علم اليقين لترون الجحيم ثم لترونها عين اليقين ثم لتسئلن يومئذ عن النعيم.[6]
(به هوش آئيد كه) بسياري اموال و عشيره و فرزندان شما را سخت(از ياد خدا و مرگ) غافل داشته است، تا آنكه به ديدار(اهل) قبور رفتيد(ولي به جاي اينكه عبرت بگيريد به قبور مردگان خود فخر فروشي كرديد) چنين نيست(از اين غرور برگرديد) زيرا به زودي خواهيد دانست(كه در قيامت با چه غذابهايي مواجه خواهيد شد) اگر به طور يقين مي‌دانستيد كه چه حادثه بزرگي در پيش رو داريد هرگز در دنيا به بازي، از آخرت غافل نمي‌شديد، البته دوزخ را مشاهده خواهيد كرد و سپس به چشم يقين آن را مي بينيد و آنگاه است كه از نعمت ها از شما سؤال مي‌شود.
اگر انسان غافل نبود و مرتبه‌اي ضعيف از يقين به معاد و حوادث بعد از مرگ و عالم قبر و برزخ داشت، زمام امور خود را به دست اميال نفساني نمي‌سپرد و فرداي قيامت كه از نعمت هاي الهي و نعمت بزرگ ولايت اهل بيت عصمت و طهارت (ع) و امنيت و سلامتي و عقل پرسيده مي‌شود، شرمنده نخواهند شد.

[ناظرسایت]

حكايت

حكايت شده است در شهري قحطي پيش آمد. مردم شهر به فلاكت و بينوائي رسيده بودند. زن سيده مؤمني با چند فرزند در ميان شهر در قحطي به سر مي‌برد و شبي كه كودكانش را از گرسنگي در حال مرگ ديد، به ناچار از آهنگري مدد جست تا طعامي براي فزندانش تهيه كند. اما، آهنگر از زن تقاضاي نامشروعي كرد. زن با ناراحتي بسيار به خانه بازگشت. شب بعد دوباره كودكان را كام مرگ ديد و باز بسوي مرد آهنگر شتافت، اما با همان درخواست رو برو شد. روز سوم، كودكان را رمقي نمانده بود و زن مجبور شد كه ديگر بار نيز منت مرد آهنگر را بكشد. اين بار هم سخن آهنگر همان بود. لاجرم زن گفت به شرطي مي پذيرم كه به جائي رويم كه جز من و تو هيچ كس ديگر نباشد.
مرد آهنگر كه نفس شيطانيش طغيان كرده و ايمان از دل او رخت برجسته بود، خوشحال شد. سرانجام آن مرد زن را به دورن خانه خود برد، ناگاه زن شروع به لرزيدن كرد و به مرد آهنگر گفت پس چرا به شرطت وفا نكردي؟!
آهنگر با تعجب پرسيد مگر غير از من و تو در اينجا كس ديگري هست؟
زن گفت:آري! جز من و تو خدا حاضر و اهد و ناظر است، و در كنار هر يك ما دو ملك مقرب پروردگار موكل به ثبت اعمال ما هستند.
ما يلفظ من قول الا لديه رقيب عتيد.[7]
انسان سخني بر زبان نمي‌آورد مگر همان دم«رقيب»و«عتيد» (دو فرشته مامور الهي) بر آن سخن گواه هستند.
ناگاه، آتش شهوت مرد خاموش شد، بدنش به لرزه افتاد و از تقاضاي خويش پشيمان شد و به خدا پناه برد و توبه كرد.
آنگاه زن مؤمن او را دعا كرد و گفت: همان طور كه آتش شهوتت را خاموش كردي اميدوارم آتش دنيا و آخرت بر تو خاموش بشود.
مي‌نويسند سرانجام مرد آهنگر چنين بود كه براي بيرون آوردن آهنهاي سرخ از كوره آتش، دستانش را در كوره فرو مي كرد و آهن‌هاي گداخته را با دست بيرون مي‌كشيد بدون آنكه آسيبي ببيند.
اين نتيجه معرفت و يقين به مبدأ و معاد است و هيچ چيز جز غريزه مذهب و ايمان و يقين به خداوند و روز جزا، نمي تواند انسان را كنترل كند.

[ناظرسایت]

معاد در سوره هاي مكي

از اين رو مي‌بينيم آيه‌هائي كه در مكه نازل شده است چون براي تحكيم پايه و اساس اسلام بوده، غالباً درباره معاد و روز قيامت و بهشت و دوزخ است. يا عذابهاي جهنم را بيان مي‌كند يا صف محشر و روسوائيها را بازگو مي‌كند. يعني پيامبر(ص) در مكه اسلام را پايه ريزي مي‌كرد و براي اين امر از معاد ياري مي‌جست.

[ناظرسایت]

حصول يقين

گفتيم علم به معاد از خواندن كتب فلسفي، كلامي، تفسير، روايات و... پيدا مي‌شود. اما، داراي كاربرد اساسي نيست، و آنچه مؤثر است باور كردن معاد و يقين به روز جزا و بهشت و جهنم است. ولي اين باور از راه آموزش و كلاس و درس حاصل نمي‌شود و تنها به وسيله«عمل» به دست مي‌آيد. يعني«يقين» ريهن نمازه اول وقت و با حضور و خشوع خواندن نو روزه داشتن است. «روزه»اي كه چنين اثري دارد، «روزه خاص» است. روزه خاص گرفتن به معني نگهداري خويشتن از هر چه مخالفت رضاي حق تعالي است. چنانكه در اين روزه، روزه دار گوش و چشم و زبان و دل و قلب و اخفي نقاط وجود و ضمير خود را روزه مي‌دارد. از اين نيز بالاتر، از مشاهده غير باري تعالي امساك مي‌كند. اين روزه است كه «عيد» به دنبال دارد و حقيقت و مباركي اين عيد رسيدند به مقام توحيد افعالي و معرفت و يقين پيدا كردن است.
يا ايها الذين امنو كتب عليكم الصيام كما كتب علي الذين من قبلكم لعلكم تتقون.[8]
اي اهل ايمان بر شما هم روزه گرفتن فرض شد، همانگونه كه بر امتهاي پيشين و اين دستور براي آن است كه پاك و پرهيزكار شويد.
يعني اگر براستي انسان يك ماه روزه بگيرد و تمام اعضاء و حتي نيات و قلب و فكرش را نيز روزه بدارد،‌ در او ملكه پرهيزكاري ايجاد مي شود و عيد اين روزه معرفت و يقين به معاد خواهد بود.
هم چنين،‌ بيداري در دل شب و نماز خواندن و با دعاهاي افتتاح،‌ ابوحمزه،‌ خمسه عشر، شعبانيه، كميل، ندبه و ... به درگاه الهي مناجات كردن است كه دل را نوراني مي كند و قلب را «موقن».
از اين رو بر شما لشكريان امام زمان(ع) است كه با دوري از گناه«يقين» را به درون قلب خود فراخوانيد و پيوسته اين آيه شريفه را زمزمه كنيد:
و قل اعملوا فسيري الله عملكم و رسوله و المومنون و ستردون الي عالم الغيب و الشهاده فينبئكم بما كنتم تعملون.[9]
و بياد داشته باشيد كه همواره در محضر پروردگار، پيامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) از جمله امام زمان(ع) هستيم و بايد حرمت اين حضور را نگاه داريم. براي نگاهداشت اين حرمت علماي علم اخلاق و سير و سلوك به «مشارطه»،«مراقبه»،«محاسبه » و «معاقبه و معاتبه» دستور داده اند كه اجمالاً به آن اشره مي‌كنيم.

[ناظرسایت]

مشارطه

مؤمن سپيده دم كه از خواب برمي‌خيزد پس از اداي نوافل و فرائض بايد اندكي با خود نشيند و با نفس خويش به «مشارطه» بپردازد، يعني مرگ و عقابت آن را به ياد بياورد و به حسرت پس از مرگ و عذابهاي طاقت‌فرساي روز قيامت و گرزهاي آتشين دوزخ، كه نتيجه‌ي اعمال سوء و معصيت است، انديشه كند. هم‌چنين با تمام اعضاء خويش، خاصّه چشم و گوش و زبان «مشارطه» كند و آنها را از گناه بر حذر دارد، تا در مسير الهي قدم بگذارد و به سعادت دنيا و نجات آخرت نائل شود.

[ناظرسایت]

مراقبه

دومّين ركن حركت الهي براي انسان مؤمن «مراقبت» است. يعني انسان يقين پيدا كند كه خداوند مراقب اعمال اوست: «ان الله كان عليكم رقيبا. خداوند مراقب اعمال شما است.»
بنابراين، اگر انسان به اين يقين دست يافت و به احاطه علم خداوند و بر تمام عالم وجود و آگاهي كامل حضرتش از اسرار و ضمائر و نيات پنهان ايمان آورد، همواره مراقب اعمال و رفتار خود خواهد بود.
نقل شده‌ است كه مردي از يكي از اولياء خدا سئوال كرد، «چه كنم تا بتوانم به نامحرم نگاه نكنم؟»
او گفت: « بدان كه پيش از آن كه چشم تو به نامحرم بافتد، چشم ديگري نگران تو است.»
محاسبه
آنانكه خواهان قرب به درگاه خداوند و رستگاري دنيا و آخرت هستند بايد شب هنگام، بلكه در تمامي اوقات، اعمال و رفتار و گفتار خود را به «محاسبه» بكشند و دائماً كارهاي روزانه‌ي خود را رسيدگي كنند. چنانكه از حضرت امام موسي بن جعفر، عليهما سلام، نقل شده است كه فرموده اند:
ليس منا لم يحاسب نفسه في كل يوم.[10]
از ما نيست كسي كه هر روز به حساب خود رسيدگي نكند.

[ناظرسایت]

معاتبه و معاقبه

معاتبه آن است كه اگر انسان پس از محاسبه گناهي از خود ديد، نفس را مورد عتاب قرار دهد و «مشارطه» را به ياد او بياورد،‌ خود رار سرزنش كند كه چرا طغيان كردي و پيمان شكستي، و حدود الهي را زير پا گذاشتي؟ به نفس خود بگويد كه چرا مرا در مقابل خدا و رسولش و هم چنين ائمه(ع) رو سياه نمودي؟ چرا لكه سياهي بر قلب من نشاندي؟ مرا طاقت آتش جهنم و بدتر از آن خجالت از روي پروردگار نيست.
آن قدر اين ملامت و«معاتبه» را ادامه دهد تا آثار سوء معصيت زدوده شود. اما «معاقبه» از پي «معاتبه» مي آيد. يعني اگر عتاب بر نفس كارگر نيفتاد، او را «معاقبه» و هر يك از گناهان را با عقوبتي تدارك كند. يعني اگر غيبتي كرده باشد، با خود عهد كند كه،مثلاً چند روز از سخنان غير ضروري جداً خودداري كند و يا اگر پرخوري و شكم پريتي كرده باشد، چند روزي روزه بگيرد و...
اميد است كه با استمرار عمل به امور ياد شده دري از عالم معنا و ملكوت بر دل ما باز شود، و اشراقات انوار الهي بر قلبمان بتابد.
پى‏نوشتها:‌

---

1.حديث شريف با اندك تفاوتي در الفاظ در جلد11 وسائل شيعه صفحة164، آمده است.

2. سورة نساء، آيه69.

3. سورة فجر، آيات30-26.

4.سورة سجده، آيه 17.

5. سورة اعراف، آيه 179.

6. سورة انفال، آيه22.

7. نظارت ملي، همان امر به معروف و نهي از منكر است.

8. سورة زمر، آيه 17.

9. منظور از«عقل» همان است كه امام صادق(ع) در پاسخ پرسش «ما العقل» بيان فرموده است:
قال: قلت له ما العقل؟ قال(ع):« ما عبد به الرحمان و اكتسب به الجنان».
قال: قلت فما الذي كان في معاويه: فقال(ع) :« تلك النكراء الشيطه و هي شبيهه بالقعل و ليست بالفعل».(كافي جلد1 صفحه11)
شخصي از امام صادق(ع) پرسيد عقل چيست، فرمود چيزي است كه به وسيلة آن خدا پرستش مي‌شود و بهشت به‌دست مي‌آيد، آن شخص گويد: پس، آنچه معاويه داشت چه بود؟ حضرت فرمود: آن نيرنگ است، شيطنت است كه به عقل شباهت دارد، ولي عقل نيست.

10. سورة مجادله، آيه11.

11. سوره قيامت، آيه21.

12. سوره بقره، آيه48. بترسيد از آن روزي كه در آن روز كسي به جاي ديگري مجازات نمي‌شود. و هيچ شفاعتي از كسي پذيرفته نمي‌گردد. و فدا و عوض هم قبول نكنند.
13. سوره قيامت، آيات3-1.
14. سوره تحريم، آيه6.

15. سوره زمر، آيه15.

16. سوره بقره، آيه229.

17. سوره آل عمران، آيه110.

18.سوره توبه،آيه71.

19. سورة قيامت، آيات6-1.

20. سورة مطففين، آيه5.

21. سورة انعام، آيه93.

22. مفاتيح الجنان.

23. علم اليقين فيض ره، جلد2، صفحة852.

24. سوره تكاثر، آيه8-1.

25. سورة ق، آيه18.

26. سوره بقره، آيه183.

27. سورة توبه، آيه105.

28.تحف العقول، صفحه417.

​