تحولات بسیج از جنبش تا نهاد در ایران

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

​به نام خدا
*
بسیج(mobilization) عبارت است از حضور اگاهانه و خودخواسته جمعی از افراد یک جامعه با هدف دستیابی به یک هدف (اجتماعی /فرهنگی / سیاسی/اقتصادی). اولین ویژگی بسیج برخورداری از ایدیولوژی است.یک ایدیولوژی بسیج کننده می‌تواند جمع متکثر افراد از اقشار مختلف جامعه را زیر یک بیرق جمع کند. دومین ویژگی بسیج گستردگی و چتر فراگیر آن در پهنه جامعه است.سومین ویژگی بسیج برخورداری از رهبری است. بسیج در ایران معاصر ریشه در تحولات جنبش تنباکو و انقلاب مشروطه دارد اما امام خمینی (ره) در انقلاب اسلامی آنرا به موتور محرک تحولات انقلاب و دفاع مقدس تبدیل نمود.
این نگاشت در سه پرده روند تحولات بسیج اجتماعی و متأثر بر تحولات انقلاب اسلامی را تحلیل می‌کند. یادآوری می‌گردد که مفروض نوشتار اینست که انقلاب اسلامی به رهبری بنیانگذار فقید جمهوری اسلامی روند تکاملی جنبش تنباکو(1270 خ) و انقلاب مشروطه(1285خ) در ایران است.
پرده یکم. بسیج در انقلاب مشروطه:
ساختار اجتماعی ایران طی پانصدسال گذشته متأثر از جامعه ایلی(25درصد) و جامعه دهقانی(55درصد) و جامعه شهری(20) بوده بر اساس آمارگیری دوره پهلوی اول بوده است. جامعه ایلی ایران از پتانسیل بسیج افزونتری نسبت به سایر اقشار اجتماعی برخوردار بود. ساخت و بافت زندگی ایلی و همچنین ایلی بودن ساخت قدرت سیاسی در ایران تا ابتدای دوره پهلوی و مهارت مردان ایل در جنگاوری و تشکیل سپاه بیانگر آمادگی آنان برای اقدامات جمعی و هدفمند اجتماعی بود. المانهای رفتاری جامعه ایلی پتانسیل لازم جهت بسیج اجتماعی در انقلاب مشروطه را برای آنان فراهم آورد.
جامعه دهقانی ایران نیز بخاطر ساخت و بافت مالکیت زمین در ایران و قدرت بسیج کنندگی خوانین محلی نیز دارای پتانسیل بسیج اجتماعی بود. قشر شهرنشین ایرانی بخاطر بافت و ساخت سنتی و مذهبی جامعه ایران با علما در ارتباط بود و بسیج اجتماعی شهر عمدتاً توسط روحانیون سازماندهی می‌شد. قدرت بسیج کنندگی علما نقشی کلیدی هم در پیروزی جنبش تنباکو و هم در پیروزی انقلاب مشروطه و امضاء فرمان مشروطه توسط شاه بیمار قاجاری داشت. اما قدرت بسیج کنندگی ایلات و دهقانان به دوام استبداد صغیر و احیا دوباره مشروطه مدد رساند. پس از نافرجامی انقلاب مشروطه و انزوای روحانیت پساانقلاب(تبعید آیت الله طباطبایی و اعدام شیخ فضل الله نوری) بسیج اجتماعی در ایران به محاق تعطیلی رفت.
..نکته مهم اینست که طی دو جنگ جهانی و اشغال ایران هیچگاه از پتانسیل بسیج مردمی بهره ای گرفته نشد. یعنی از 1288 تا 1357 خورشیدی دوره فترت بسیج اجتماعی در ایران است.
_پرده دوم: بسیج اجتماعی در انقلاب اسلامی
بسیج در انقلاب اسلامی از جنبش به تهاد تبدیل گردید.
امام خمینی(ره) با سازماندهی قدرتمند بسیج در فرایند انقلاب اسلامی بار دیگر این شیر خفته قدرت اجتماعی ایرانیان را بیدار کرد.
امام خمینی در 5 آذر (1358 خ) فرمان تشکیل ارتش بیست میلیونی را صادر کرد. متأثر از تهدیدهای متوجه جمهوری نوپای اسلامی و ظهور قارچ گونه گروهک‌های چپ و مارکسیست و ترورهای مسلحانه این گروه‌ها و ناامنی‌های اجتماعی'رویکرد اولیه به بسیج اجتماعی در دوران انقلاب اسلامی' نظامی بود. بنابراین امام خمینی (ره) از بسیج به عنوان بسیج 20 میلیونی ایرانیان در دفاع از کیان انقلاب یاد کردند. به این ترتیب هستی بسیج 20 میلیونی با هویت انقلاب اسلامی گره خورد. بسیجیان این دوره با اهداف آرمانی و شهادت طلبانه و ایثارگرانه به گود مبارزه برای دفاع از انقلاب اسلامی وارد شدند و اغلب از آموزش کافی نظامی برخوردار نبودند. بنابراین در رویارویی با گروههای تروریستی چپ و مارکسیست شهدای زیادی را تقدیم ایران اسلامی نمودند اما پیروزمندانه در کوبیدن سر مار ترور و وطن سوزی و انقلاب ستیزی به سنگ موفق عمل کردند.
_پرده سوم:بسیج و ایثارگری های دوران دفاع مقدس
در پرده دوم تحول' بسیج از جنبش به تهاد تبدیل گردید. هرچند در انقلاب مشروطه بسیج در وضعیت جتبشی متوقف گردید و بسیجی نامدار آن انقلاب یعنی ستارخان در باغ اتابک ابتدا زخمی و سپس توسط یفرم خان ارمنی دستگیر و با همان زخم از پای درآمد. اما در تجربه انقلاب اسلامی بسیج از جنبش به تهاد تبدیل گردید. و اعلام رسمی نهادی ان از پیام بنیانگذار فقید ج.ا.ا هویدا شد. و اکنون صاحب نقش در دفاع مقدس شد.
بسیج در دفاع مقدس نه تنها صاحب نقش بود بلکه هویت آن با دفاع و رزم در میدان بالیدن گرفت. حضور بسیج در دفاع مقدس از عملیات والفجر 8 و تسخیر بندر فاو. به بعد پرشورتر گردید. اما بزرگترین حضور بسیج در مقابله با دشمن بعثی عملیات کربلای 4و 5 و عملیات مرصاد بود. در عملیات زمستان 1365 تعداد شهدا نزدیک به 49 هزار نفر بود که اکثریت آنها از بسیج مستضعفین بودند. ایثارگری و دشمن ستیزی و وطن خواهی و لبیک به فرمان امام و بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی امام خمینی

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

(ره) رمز اصلی حضور بسیج در عرصه مهم دفاع هشت ساله ایرانیان بود. بزرگترین داشته نیروی مقاومت بسیج جان خویش بود. بسیجیان جان بر کف و ایثارگر ایران اسلامی در حالی به مقاومت در مقابل دشمن بعثی ایستادند که نه از آموزش کافی برخوردار بودند و نه ساختار و تجهیزات و حتی ابنیه و آماد موثر داشتند.
سرعت عمل تجاوزگری دشمن بعثی، ایران ما را بصورت غافلگیرانه در وضعیت بهره گیری از بسیج قرار داده بود و فرصت و امکاناتی برای سازماندهی موثر و آموزش وجود نداشت و مرزهای طولانی از شمالغرب تا جنوب باید از نیروی انسانی جهت تشکیل جبهه مقاومت و جنگ پر میشد. چاره ای جز دفاع و حفظ سرزمین نداشتیم. طیفی از رزمندگان بسیجی عزیز ما در محاصره و گاهی از تشنگی به شهادت رسیدند. برخی از شدت سیل نابهنگام و پیش بینی نشده در منطقه نبرد مظلومانه اسیر جریان سیل شده و شهید شدند. نیروهای ارتش ج.ا.ا از اموزش کافی برخودار بودند. حتی نیروهای کادر سپاه پاسداران آموزش لازم را دریافت کرده بودند. اما بسیج ایثارگر و بی بدیل مستضعفین نه تنها فرصتی برای این آموزشها نداشت بلکه واجد چند ویزگی بود:
1_از اقشار متکثر اجتماعی از بنا تا کشاورز و کارگر تشکیل شده بود. این تکثر ایجاد سبک رفتار سازمانی واحد برای فرمانده و حتی سازمان بسیج را دشوار میکرد.
2. اموزشهای رسمی نیروهای مردمی بسیج متفاوت بود. طیفی از بیسواد(خواندن ونوشتن) تا پزشک و استاد دانشگاه و معلم این نیروی بسیج مردمی را تشکیل میداد.
3. نوسانات نیروی انسانی در گردانهای بسیجی زیاد بود. برای مثال اعزامها در فصل پاییز و زمستان افزون اما با آغاز کشاورزی و دامداری در تابستان و بهار کاهش می یافت. این نوسانات سازماندهی رزمی را برای فرماندهان این گردانها دشوار مینمود و حتی بر آمار تلفات انسانی در دفاع نقدس موثر بود.
4. ترکیب اصلی نیروی انسانی بسیج از جوانان مخصوصا جوانان دبیرستانی تشکیل میگردید. گاهی یک کلاس درس کلا تعطیل و همه یا أکثر شاگردان کلاس به جبهه اعزام میگردید. سپاهیان محمدص که ترکیب اصلی عملیات کربلای 4 و 5 را تشکیل داد از همین جوانان دبیرستانی تشکیل گردید.
5. ایدیولوژی و مکتب عنصری تعیین کنده و انسجام بخش در نیروی بسیج با ویژگیهای بالا بود و اطاعت از رهبری انقلاب اسلامی انسجام را قویتر و موثرتر مینمود. بنابراین برایند عملکر بسیج مستضعفین در انقلاب اسلامی و دفاع مقدس موفق و درخشان است. بسیج در دفاع مقدس پرونده ای نیکو و درخشان برای درس مقاومت و ایثارگری برای نسلهای بعدی این سرزمین به جای نهاده است. بسیج در عملیات مرصاد که در تابستان 1367 خ در دفع شر بعثیون و متافقین به انجام رسید نشان داد که در جهاد و دفاع زمان نمی شناسد.
نتیجه گیری:
بسیج مستضعفین که در 5 اذر1358 خ تشکیل گردید مرحله ای تکاملی و مهم در روند بسیج اجتماعی ایرانیان اینبار با چهره ای ایثارگر و انقلابی و نظامی در جهت دفاع از کیان کشور و ارزشهای انقلاب اسلامی ایران بود. امام خمینی ره معمار بزرگ بسیج در قامت جدید در ایران بود. بسیج در همه دوران دفاع مقدس ترکیب اصلی رزم در چارچوب طرحهای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در دوران دفاع مقدس را تشکیل میداد. یاد همه شهیدان بسیجی این سرزمین گرامی باد.
علی ایمانی