اقسام راویان حدیث از دیدگاه حضرت علی علیه السلام

[خادمه زینب کبری(س)]

اقسام راویان حدیث از دیدگاه حضرت علی علیه السلام

خطبه 210 بخش دوم
وَ إِنَّما أَتَاكَ بِالْحَدِيثِ أَرْبَعَةُ رِجَال لَيْسَ لَهُمْ خَامِسٌ:
ناقلان حديث چهار گروهند و پنجمى ندارد:

1- منافقان نفوذى
رَجُلٌ مُنَافِقٌ مُظْهِرٌ لِلاِْيمَانِ، مُتَصَنِّعٌ بِالاِْسْلاَمِ...
امام(عليه السلام) از گروه اوّل كه عامل اصلى اختلاف اخبارند، سخن گفته مى فرمايد: «نخست شخص منافقى است كه اظهار ايمان مى كند و نقاب اسلام بر چهره مى زند، نه از گناه باكى دارد و نه از آن دورى مى كند و از روى عمد به پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله) دروغ مى بندد»; امام(عليه السلام) در ادامه سخن مى افزايد: «اگر مردم مى دانستند او منافق و دروغگوست از وى نمى پذيرفتند و سخنش را تصديق نمى كردند; ولى (چون از واقعيت آگاه نبودند) مى گفتند: او از اصحابه رسول خدا(صلى الله عليه وآله)است، آن حضرت را ديده و از او حديث شنيده و مطالب را دريافت داشته است به همين دليل به گفته اش ترتيب اثر مى دادند».اتفاقاً يكى از شگردهاى منافقان اين بود كه لباس قداست بر تن همه صحابه پوشاندند و همه را افرادى مؤمن، درستكار و صاحب قداست ويژه معرفى كردند تا از اين طريق به مقاصد شوم خود برسندآنگاه امام(عليه السلام) براى اثبات گفتار خود به قرآن مجيد استناد مى كند تا هرگونه شك و ترديدى را از ذهن مخاطب بزدايد، مى فرمايد: «خداوند آنچه را لازم بوده از وضع منافقان خبر داده و اوصاف آنان را برشمرده است»;آنگاه امام(عليه السلام) اضافه مى كند: «سپس اين گروه منافقان (يك باره بعد از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) از ميان نرفتند بلكه) بعد از آن حضرت باقى ماندند (و جمعيّت خود را سامان بخشيدند و به كار خود ادامه دادند) و به پيشوايان گمراهى و دعوت كنندگان به دوزخ با دروغ و بهتان، تقرّب جستند (و احاديثى در فضيلت آنها جعل كردند) آنها نيز مقامات كشور اسلامى را به آن منافقان سپردند و آنان را حاكمان بر مردم ساختند و بر گردن مردم سوار كردند».نتيجه همان شد كه امام(عليه السلام) در ادامه سخن فرموده: «حاكمان جور به وسيله آن منافقان و همراه آنها به خوردن دنيا مشغول شدند (وبيت المال مسلمين را به تاراج بردند)».منظور از پيشوايان ضلالت و گمراهى و دعوت كنندگان به آتش دوزخ در درجه اوّل حكّام بنى اميّه هستند كه همه چيز اسلام از جمله احاديث پيامبر را ملعبه خود ساختند تا بر مردم حكومت كنند. بهترين ابزار كار آنها منافقان عصر پيامبر و بازماندگان آنها بودند و بدين وسيله فضاى احاديث نبوى را تيره و تار ساختند.متأسّفانه بسيارى از توده مردم، چشم و گوش بسته به دنبال آنها افتادند آن گونه كه امام(عليه السلام) در ادامه اين سخن فرموده: «مردم نيز (غالباً) همراه سلاطين و دنيا هستند مگر كسى كه خداوند او را لغزش بازداشته است»;

[خادمه زینب کبری(س)]

2- اشتباه كار بخش سوم
وَ رَجُلٌ سَمِعَ مِنْ رَسُولِ اللّهِ شَيْئاً لَمْ يَحْفَظْهُ عَلَى وَجْهِهِ، فَوَهِمَ فِيهِ...
«ديگر از عوامل احاديث اين است كه) كسى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) چيزى را شنيده است; امّا به صورت صحيح آن را به خاطر نسپرده و در آن اشتباه نموده، هر چند از روى علم و عمد به آن حضرت دروغ نبسته است. اين حديث آميخته با خطا در اختيار اوست و آن را روايت و به آن عمل مى كند و مى گويد: من آن را از رسول خدا(صلى الله عليه وآله)شنيده ام.» اين اشتباه كارى، گاه از سهل انگارى و تسامح و تساهل ناشى مى شود و گاه از عدم آگاهى به مفاهيم الفاظ و جمله و گاه به سبب اينكه انسان جايز الخطا و محل سهو و نسيان است. سبب آن هر چه باشد نتيجه آن يكى است و آن انتقال ناصحيح به ديگران است. سپس در ادامه سخن مى فرمايد:«اگر مسلمانان مى دانستند او در مورد آن حديث گرفتار اشتباه شده آن را از او نمى پذيرفتند و اگر خود او نيز مى دانست چنين است آن را رها مى كرد».

[خادمه زینب کبری(س)]

3- نا آگاهانى كه حديث شناس نيستند بخش سوم
وَ رَجُلٌ ثَالِثٌ، سَمِعَ مِنْ رَسُولِ اللّهِ(صلى الله عليه وآله) شَيْئاً يَأْمُرُ بِهِ، ثُمَّ إِنَّهُ نَهَى عَنْهُ...
امام(عليه السلام) درباره گروه سوم از راويان اخبار، مى فرمايد: «سوم كسى است كه حديثى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) شنيده كه در آن به چيزى امر فرموده، سپس (در حديث ديگرى) از آن نهى كرده در حالى كه آن شنونده از اين با خبر نبوده (كه حكم اوّل نسخ شده و حكم ناسخ جاى آن را گرفته است) يا از پيغمبر(صلى الله عليه وآله) نهى درباره چيزى شنيده است كه بعداً به آن امر فرموده، در حالى كه اين شخص (از حكم دوم) آگاه نشده است. به اين ترتيب در حقيقت اين شخص منسوخ را فرا گرفته و حفظ كرده; ولى ناسخ را حفظ نكرده است»;در پايان امام(عليه السلام) مى فرمايد: «اگر او (كسى كه حكم منسوخ را نقل مى كند) مى دانست آنچه را شنيده است نسخ شده آن را رها مى ساخت و اگر مسلمانان هنگامى كه آن حكم را از وى شنيدند مى دانستند نسخ شده است آن را ترك مى كردند».به اين ترتيب، بخشى از اختلاف اخبار از عدم احاطه به روايات ناسخ و منسوخ پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نشأت مى گيرد بى آنكه سوء نيّتى از سوى راويان در كار باشد.

[خادمه زینب کبری(س)]

4- حافظان راست گفتار بخش چهارم
وَ آخَرُ رَابِعٌ، لَمْ يَكْذِبْ عَلَى اللّهِ، وَ لاَ عَلَى رَسُولِهِ، مُبْغِضٌ لِلْكَذِبِ...
امام(عليه السلام) در بخشى از خطبه(210) گروه چهارم از راويان حديث را عنوان مى كند، كسانى كه بر صراط مستقيم راه مى روند و ناقلان آثار و اخبار پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) و پيشوايان معصوم(عليه السلام) به طور صحيح و دقيق هستند و گفتارشان مايه اعتماد و روشنى بخش فضاى احكام دين است.مى فرمايد: «چهارمين شخص كسى است كه نه دروغ به خدا بسته، نه بر پيامبرش (و به طور كلى) او همواره دروغ را به سبب خوف از خدا و تعظيم پيامبر دشمن مى دارد».به اين ترتيب نخستين سرچشمه تضاد اخبار كه دروغ عمدى بر خدا و پيامبر و جعل حديث است، از وجود آنها برچيده شده به گونه اى كه پرهيز از دروغ گفتن جزء ذات آنها گشته و خوف خدا و تعظيم پيغمبر(صلى الله عليه وآله) دروغ را در نظرشان منفور و مبغوض ساخته است.سپس مى افزايد: «و در آنچه (از پيامبر اكرم) شنيده، (بر اثر سهل انگارى) اشتباهى براى او پيش نيامده است، بلكه آنچه را شنيده است به طور كامل حفظ نموده و همان گونه كه شنيده بى كم و كاست آن را نقل كرده است».به اين ترتيب منشأ ديگرى از اختلاف احاديث كه همان سهل انگارى راويان است از وجود آنها برچيده، شده است.سپس حضرت يكى ديگر از ويژگيهاى راويان صادق و آگاه را بيان مى فرمايد: «او ناسخ را حفظ كرده و به آن عمل مى كند و از منسوخ آگاه است و از آن دورى مى گزيند، خاص و عام و محكم و متشابه را شناخته و هر يك را در جايگاه خود قرار داده است».
اين تعبير پرمعنا اشاره به اين است كه راويان صادق داراى احاطه فراوان به اخبار مختلفند; ناسخ و منسوخ و عام و خاص و محكم و متشابه را به خوبى مى شناسند و هر يك را در جايگاه مناسب خود قرار مى دهند تا گرفتار تناقض و خطا نشوند.(1)
1. جلد 8، صفحه 145 .