سوال : اميرالمؤمنين(عليه السلام) در نهج البلاغه مى فرمايد: (فَانّى لَستُ فى نَفسى بَفوق أناخطىء) اين چگونه با عصمت ائمه(عليهم السلام) سازگار است؟
جواب : پيش از آن كه به پاسخ بپردازيم، ترجمه ى قسمتى از خطبه ى مورد پرسش را زينت بخش گفتار خويش مى سازيم:
با من چنان كه با سركشان گويند، سخن مگوييد و چونان كه با تيزخويان كنند، از من كناره مجوييد و با ظاهرآرايى آميزش مداريد و شنيدن حق را بر من سنگين مپنداريد پس، از گفتن حق يا راى زدن در عدالت باز مايستيد، كه من از پيش خود نه برتر از آنم كه خطا كنم و نه در كار خويش از خطا ايمنم، مگر اين كه خدا مرا در اين كار كفايت كند كه از من بر آن تواناتر است.[1]
براى دست يابى به پاسخ اين پرسش، توجه به چند نكته ضرورى است:
1. براى آن كه از هرگونه پيش داورى در امان بمانيم و حقيقت انديشه ى امام على(عليه السلام) را دريابيم، بايد به همه ى سخنان پيشوايان دينى يك جا نظر اندازيم و گفتارهاى متشابه را در پرتو محكمات تفسير نماييم. در اين جا از ميان روايات فراوانى كه در خوان گسترده ى معارف اهل بيت يافت مى شود،[2]تنها به ترجمه ى روايتى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) بسنده مى كنيم كه در آن، امام را از هرگونه لغزشى در امان مى خواند و روى گردانى مردم از معصومين را موجب شگفتى مى داند:
امام از تمامى گناهان معصوم است در بيان حكم الهى لغزشى ندارد و در پاسخ، به خطا نمى رود و از سهو و فراموشى به دور است (شگفتا كه مردم) از اينان ـ كه خداوند اطاعت از آنان را واجب نموده و از لغزش و فراموشى در امان اند ـ روى برتافتند و احكام الهى را از اهلش فرا نگرفتند.[3]
2. عصمت از خطا رابطه اى جدايى ناپذير با علم معصومان دارد.[4]
اميرمؤمنان، به گفته ى خود، راه هاى آسمانى را بِه تر از راه هاى زمينى مى شناسد[5] و از آغاز و انجام كار هر كس مى تواند گزارش دهد: «به خدا اگر خواهم هر يك از شما را خبر دهم كه از كجا آمده و به كجا رود و سرانجام كارهاى او چه بود، توانم. ليكن ترسم كه در باره ى من به راه غلوّ رويد و مرا بر رسول خدا(عليه السلام) تفضيل نهيد».[6] كسى كه گستره ى دانشش چنين است، چگونه نمى تواند راه برون شوى از خطا بيابد؟
3. آنچه در بررسى فراز ياد شده، ره زن انديشه ى برخى از نويسندگان[7]قرار گرفته، ناديده انگاشتن قيدهايى است كه در آن به كار رفته است. امام على(عليه السلام) از يك سو با بهره گيرى از قيد «فى نفسى» بر اين نكته انگشت مى گذارند كه هيچ كس بدون دست گيرى هاى الهى گريزى از خطا ندارد. و از سوى ديگر با جمله ى «مگر آن كه خدا مرا در اين كار كفايت كند» همين نكته را با صراحت بيش ترى بيان داشته، پديده ى عصمت را برخاسته از توفيق الهى مى شمارند.[8]
نكته ى در خور توجه آن است كه عصمت، به معناى بى نيازى از تأييدات الهى نيست; چنان كه خداوند متعال در قرآن كريم خطاب به پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم)مى فرمايد: «گر تو را استوار نمى داشتيم، قطعاً نزديك بود كمى به سوى آنان متمايل شوى».[9] و نيز از زبان حضرت يوسف اين سخن را گزارش مى دهد كه اگر رحمت پروردگار نباشد، از چنگال نفسِ بدفرما نتوان رست: (وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِي إِنَّ النَّفْسَ لَأَمّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاّ ما رَحِمَ رَبِّي)[10]. به طور كلى، پيشوايان دين همواره كمالات ويژه ى خود را برخاسته از توفيق الهى مى شمارند; چنان كه انبيا در برابر مردمى كه بشر بودن آنان را بر نمى تافتند و برخوردارى از وحى را در خور انسان نمى دانستند، بر فضل و عنايات خدا تكيه زده، مى گفتند: (إِنْ نَحْنُ إِلاّ بَشَرٌ مِثْلُكُمْ وَ لكِنَّ اللّه يَمُنُّ عَلى مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ)[11]; ما جز بشرى مثل شما نيستيم، ولى خدا بر هر يك از بندگانش كه بخواهد منّت مى نهد.
[1]. نهج البلاغه (ترجمه ى شهيدى) خطبه ى 216، ص 250 (با اندكى تصرف در ترجمه).
[2]. براى نمونه، ر.ك: بحارالانوار، ج 36، ص 244; ج 65، ص 389; ج 99، ص 150 و 178; و الكافى، ج 1، ص 202.
[3]. بحارالانوار، ج 17، ص 108.
[4]. پژوهشى در عصمت معصومان، ص 239ـ234.
[5]. نهج البلاغه، خطبه ى 189; هم چنين، ر.ك: خطبه ى 93.
[6]. همان، خطبه 175، ص 181.
[7]. ر.ك: بازخوانى قصه ى خلقت، ص 114.
[8]. ر.ك: ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، ج 11، ص 107; ابن ميثم البحرانى، شرح نهج البلاغه، ج 4، ص 48; و منهاج البراعة، ج 14، ص 158.
[9]. سوره ى اسراء، آيه ى 74 (ترجمه ى فولادوند).
[10]. سوره ى يوسف، آيه ى 53.
[11]. سوره ى ابراهيم، آيه ى 11.