" 11 آذر روز شهادت میرزا کوچک خان "

[ملکوت* گامی تارهایی *]

نهضت جنگل، قیامى مردمى بود که در یکى از حساس ترین دوره هاى تاریخى ایران شکل گرفت. این نهضت، از جنگل هاى گیلان آغاز شد و سپس روستاها و شهرهاى این استان را دربرگرفت و هفت سال ادامه یافت. رهبر نهضت جنگل، میرزا کوچک خان، طلبه آزادمنش و انقلابى و فردى فروتن، خوش برخورد و پاى بند به اجراى دستورهاى دینى بود. نهضت جنگل با حمله نیروهاى دولتى سرکوب شد، ولى نام میرزا و مقاومت هاى مردانه اش در برابر ستم و تجاوز، در خاطر مردم ایران زنده و جاوید ماند و الگویى براى مبارزان بعدى گردید. در این مقاله کوتاه به بررسى زندگى این مبارز خستگى ناپذیر مى پردازیم.

گذرى کوتاه بر زندگى میرزا

میرزا یونس رشتى معروف به میرزاکوچک فرزند میرزابزرگ، در سال 1259 خورشیدى دیده به جهان گشود و در یازده آذر 1300 در 41 سالگى به شهادت رسید. وى نخستین سال هاى عمرش را در مدرسه «حاج حسن» واقع در صالح آباد رشت و مدرسه «جامع» که آن زمان رونقى داشتند، به آموختن صرف و نحو و تحصیلات دینى گذراند.
وى مدتى هم در تهران در مدرسه «محمودیه» اقامت داشت. بعدها حوادث و انقلاب هاى کشور، او را به یک انقلابى مجاهد بدل ساخت. این مرد انقلابى و ایرانى آزادمنش، به اشعار فردوسى سخت علاقه داشت و شدت این علاقه به اندازه اى بود که در مرکز عملیات نظامى جنگل، جلسه هاى منظمى براى خواندن شاهنامه و تهییج روح سلحشورى افراد تربیب داده بود.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

شکل گیرى نهضت جنگل

میرزا کوچک خان براى دست یابى به اهداف اولیه نهضت مشروطه که سیاست مداران مزدور بیگانه و برخى اشراف به آن خیانت کرده بودند، در تهران با چند تن از سیاست مداران که به نظر او صالح و وطن پرست بودند، به مشاوره پرداخت. پس از این تلاش ها بود که میرزا در راهى قدم گذاشت که پیش از او مردانى بزرگ در آن پا نهاده بودند و تصمیم گرفت براى ایجاد مرکز سیاسى ـ نظامى ثابت و مستقل، با وجود سلطه استعمارگران خارجى و طبقه فاسد حاکم داخلى، به شمال ایران برود و در جنگل هاى انبوه آن، سازمانى مردمى و انقلابى به وجود آورد.
جنگلى ها مصمم بودند تا وقتى به هدفشان نرسیده و موفق به اخراج نیروهاى بیگانه از خاک ایران نشده اند، به آرایش سر و صورت نپردازند. بنابراین، در طول مبارزات جنگل، با موهاى انبوه و ریش بلند، مشغول فعالیت نظامى بودند. البته پس از آنکه کار نهضت بالا گرفت و افسران تعلیم دیده و آشنا به فنون نظامىِ ترک و آلمانى و ایرانى به خدمت جنگلى ها در آمدند، شکل و سیماى برخى از آنان تغییر کرد. گفتنى است در همین دوره نیز گروهى از جنگلى هاى قدیم و در رأس آنها خود میرزا، همان لباس و هیئت پیشین را حفظ کردند و در عکس هایى که از آن دوره مانده، این وضع به خوبى دیده مى شود.

اهداف نهضت جنگل

مهم ترین علت تصمیم میرزا و دیگر یاران وى براى راه اندازى نهضت جنگل، مشاهده بى عدالتى، سلطه بیگانه، و ستم و مکر برخى از حاکمان داخلى و دشمنان خارجى بود. به همین دلیل، افرادى که منافع خود را در خطر مى دیدند، با آن به مخالفت برخاستند.
جنگلى ها در شماره سیزده روزنامه جنگل درباره قیام خود و انگیزه آن چنین نوشتند: «قیام جنگلى ها براى تقویت دولت و حفظ مملکت است. جنگلى ها وقتى اسلحه را از خود دور مى کنند که مطمئن شوند افراد ایرانى از تطاول متصدیان خارجى و همکاران داخلى به دور مانده است. آمال قلبى جنگلى ها و مرام واقعى آنها، افتتاح مجلس شوراى ملى، استحکام مبانى مشروطیت، راحتى ملت و محو ظلم و استبداد، قطع ریشه هاى خیانت و مصونیت وطن از تعرض دشمنان است».

[ملکوت* گامی تارهایی *]

تشکیل کمیته انقلاب سرخ ایران

میرزا کوچک خان با مشورت دیگر اعضاى نهضت جنگل، اعلامیه اى رسمى با عنوان «فریاد ملت مظلوم ایران از حلقوم فداییان جنگل گیلان» تهیه و منتشر ساخت. میرزا پس از انتشار این بیانیه در نوزده خرداد 1299، دیدگاه هاى خود را به این قرار اعلام کرد:
1. جمعیت انقلاب سرخ ایران، اصول سلطنت را ملغى کرده، جمهورى را رسماً اعلام مى نماید؛
2. تشکیل حکومت موقتى جمهورى، حفاظت جان و مال عمومى اهالى را بشارت مى دهد؛
3. هر نوع قرارداد و معاهده اى را که دولت ایران قدیما و جدیدا با هر دولتى منعقد کرده است، لغو و باطل مى داند؛
4. حکومت جمهورى، همه اقوام بشرى را بى تفاوت، با این آمال شریک دانسته و درباه آنها تساوى رفتار کرده و حفظ شعایر اسلامى را نیز از فرایض مى داند.

میرزا کوچک خان و سردار سپه

ورود جدى رضاخان به صحنه سیاست که از او در آن زمان با عنوان «سردار سپه» یاد مى شد، از کودتاى 1299 آغاز گردید. سردار سپه منتظر فرصتى بود تا به قیام جنگلى ها خاتمه دهد. او در آبان 1300 اعلامیه اى با عنوان «اعلان و اتمام حجت» منتشر کرد. وى در این اعلامیه اظهار داشت در صورتى که قواى جنگل دست از شورش بردارند، خواهند توانست با آسودگى در کنار خانواده خود به زندگى ادامه دهند. از بین رفتن انسجام قواى جنگل و از هم گسیختگى تشکیلات از یک سو، و خروج برخى نیروهاى اثرگذار نهضت جنگل مثل خالو قربان و احسان الله خان از سازمان جنگل، میرزا کوچک را بر آن داشت تا با رضاخان ملاقات کند. البته این ملاقات به جایى نرسید و رضاخان تصمیم گرفت با حمله نهایى، جنگلى ها را از بین ببرد.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

کوه هاى خلخال

نهضت جنگل که توطئه دشمنان و اختلاف میان پاره اى از فرماندهان را به خود دیده بود، در ماه هاى آخر به ضعف و از هم گسیختگى گرفتار شد. میرزا کوچک خان هم که بیشتر نیروهاى خود را از دست داده بود، به اتفاق یکى از افسران وفادارش به نام گائوک آلمانى معروف به هوشنگ، براى ملاقات و یارى طلبى از رشیدالممالک خلخالى به سوى گیلوان حرکت کردند. آنها در دامنه کوه هاى گیلوان، دچار برف و بوران شدیدى شدند. در این میان، شخصى که از خلخال راهى گیلان بود، در مسیرش، جنبش هایى را در میان برف ها دید و حس کنجکاوى وادارش کرد از اسب پیاده شود. خود او در این باره مى گوید: «نزدیک رفتم. دیدم میرزا کوچک خان است که از شدت سرما میان برف افتاده و به کلى یخ زده است. گفتم مى توانى چیزى بخورى؟ با سر اشاره کرد بله. چند دانه سنجد در دهانش گذاشتم، نتوانست بجود. قدرى مالشش دادم شاید سر حال بیاید، اما نشد. حرکتش دادم، دو سه قدمى برداشت و افتاد. رو به قبله اش کردم، آمدم به طرف گیلوان و به اهالى خبر دادم».

سر میرزا در رشت و تهران

هنگامى که خبر شهادت میرزا کوچک خان، به محمد خان سالار شعاع، برادر امیر مقتدر، خان تالش رسید، او به اتفاق یکى از منسوبانش به محل شهادت میرزا رفت. سپس به دلیل انتقام جویى از جنگلى ها، دستور داد سر میرزا را از بدن جدا کردند. بنا به گفته کسانى که در آنجا بودند، گویا هنگام بریدن سر، میرزا هنوز زنده بوده است. سالار شجاع سر میرزا را فاتحانه به رشت برد و تسلیم فرماندهان نظامى کرد. سر میرزا کوچک خان مدت ها در معرض دید عموم قرار گرفت. بعدها خالو قربان، یکى از جنگلى ها که به میرزا کوچک خان خیانت کرد، براى نشان دادن صمیمیت و وفادارى خود به رضاخان، سر را به رسم ارمغان به تهران برد و به لقب سالار مظفر مفتخر شد!

منبع : سایت حوزه

[ملکوت* گامی تارهایی *]

کوچک خان جنگلی در نگاه دیگران

1. اين قيام ها كه ما شاهدش بوديم؛ ايجادش همه از علما بود...

امام خميني(رحمت الله علیه) :
اين قيام هايي كه در اين صد سال شده است از كي بوده؟ چند قيام در اين صد سال؟ كي رأس اين ها بوده؟ قيام تنباكو مرحوم ميرزا بود. قيام مشروطه از نجف آقايان نجف، از ايران علماي ايران ايجاد كردند. اين چند قيامي كه ما شاهدش بوديم همه از علما بود. علماي اصفهان قيام كردند. رأسشان مرحوم حاج آقا نورالله بود. علماي تبريز قيام كردند. علماي مشهد قيام كردند... در اين صد سال هرچه قيام بوده است تقريباً از اين ها بوده، تبريز هم خياباني هم يكي از آقايان. بله، جنگل هم بوده اند. آن ها هم بوده اند، اما در اقليّت بودند. عمده اش اين ها بودند.
مقام معظم رهبري(مدّظله العالی):
در قيام ميرزا كوچك خان و مسايل گوناگون ديگر پاي علماي اسلامي در ميان و مشهود است...
اگر بخواهيم به تاريخ برگرديم، همه جا پاي بينش ديني و سررشته داران امور ديني مردم را مي بينيم. قيام ميرزاي شيرازي، مسأله مشروطيت، قيام مدرس، قيام ميرزا كوچك خان و مسايل گوناگون ديگر، چه قبل از دوران پهلوي، چه در دوران پهلوي ... همه جا، پاي انگيزه ي دين و به طور مشخص تر، پاي علماي اسلامي در ميان و مشهود است، اما آن مبارزه اي كه به صورت كامل، از طرف روحانيون طراحب بشود، از طرف روحانيون، مردم به آن مبارزه دعوت بشوند، از طرف روحانيون، سازماندهي بشوند، از طرف روحانيون، ايدئولوژي آن مبارزه، همه جا منتشر بشود... تا قبل از سال 41 نبود.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

2. ميرزا نماد بيداري اسلامي


دكتر علي اكبر ولايتي:
ميرزا كوچك خان، مسلماني معتقد، و مبارزي وطن خواه و نستوه بود و نهضت او خاستگاه ديني و مردمي داشت.
نهضت جنگل به رهبري ميرزاكوچك خان جنگلي در شرايطي شكل گرفت كه همه جاي سرزمين ايران آماده ي قيام هاي آزادي بخش براي پايان بخشيدن به حضور بيگانگان و پايان دادن به اوضاع آشفته درون مرزها بود. نهضت جنگل مقارن با بروز جنگ جهاني اول در سال 1914 شكل گرفت.
با توجه به اوضاع سياسي و اجتماعي آن زمان هدف هاي عمده ي نهضت عبارت بود از: اخراج نيروهاي بيگانه، برقراري امنيت، رفع بي عدالتي و مبارزه با خودكامگي و استبداد.
در پي انقلاب اكتبر 1917 روسيه، و متاركه ي روسيه از جنگ جهاني اول، دولت انقلابي دستور بازگشت نيروهاي روس را صادر كرد. در اين ميان انگليس بي رقيب ماند و در ايران به قدرت فعال مايشاﺀ تبديل گرديد؛ از همين رو تصميم گرفت تا نهضت جنگل را كه كانون اصلي تهديد منافع خود مي دانست، از ميان بردارد. براساس اين برنامه عده زيادي از اهالي منطقه شمال را به جرم ارتباط با قواي جنگل دستگير و به مناطق ديگر تبعيد كرد.

3. صلابت و پايداري اعتقادي ميرزا...

فتح الله كشاورز؛ محقق و گردآورنده ي اسناد نهضت جنگل
شايد بتوانم بگويم ميرزاي جنگلي به امامان معصوم و بيش از همه به امام حسين(علیه السلام) اقتدا مي كرد. در بيشتر حملاتي كه انجام مي داد، يا هنگامي كه مورد تهاجم قرار مي گرفت، به قيام امام حسين(ع) استناد مي كرد و مي گفت: «پيش مي رويم، يا كشته مي شويم و به راهي مي رويم كه امام حسين(علیه السلام) رفت، يا پيروز مي شويم».
ما معتقديم كه پاي بندي ديني و مذهبي ميرزا تنها به دوران طلبگي او مربوط نمي شود، بلكه در مقام مديريت نهضت به عنوان يك اصل مورد توجه او است و شواهد تاريخي نيز اين انگاره را تأييد مي كند. از نامه هاي موجود ميرزا به روس ها همين مطلب اثبات مي شود. او از ابتدا با تبليغ مرام كمونيستي در ايران، مخالفت آشكار و صريح كرد؛ در حالي كه هدف عمده ي روس ها تأثيرگذاري افكارشان بر مردم ايران بود. ميرزا به هيچ وجه زير بار خواسته ي آن ها نرفت و به آن ها اجازه تبليغ نداد، بلكه شدت مخالفت او تا آن جا بود كه طرفداران روس ها برايشان پيغام فرستادند كه ميرزا زير بار نمي رود و همراهي نمي كند. ميرزا شش دانگ حواسش جمع اين قضيه بود.
بُعد مديريتي ميرزا بسيار برجسته و بارز و از ظرفيت و پختگي عميق برخوردار است؛ از همين رو افراد با گرايشات مختلف دور او جمع مي شدند. توانايي جذب افراد مختلف با سليقه ها و افكار گوناگون حول محور هدف مشترك، كار هر كس نيست. اگر نهضت به نتيجه نرسيد، ربطي به ضعف هاي ميرزا ندارد و نبايد علت را در ضعف شخصيتي، يا مديريتي ميرزا جست و جو كرد؛ همان گونه كه امام حسين(علیه السلام) خودشان را مأمور به انجام وظيفه مي دانستند و برايشان مهم نبود كه نتيجه چه خواهد شد، ميرزا نيز با تأسي به مولايش همين كار را كرد. او ايمان داشت كه بايد با تجاوز خارجي و بي كفايتي حكومت داخلي مقابله كرد، ولي مهم نيست كه اين تلاش به نتيجه برسد، يا نرسد، بلكه هدف اين است كه وظيفه را دنبال كند، البته نمي توان گفت كه نهضت جنگل به نتيجه نرسيد؛ چرا كه تأثيرات بسيار مثبت در كشور و تاريخ ما داشت. جنگلي ها به كشور خدمت زيادي كردند. در اين راه آدم هاي مخلص و صالح آمدند، و در راه خدا گمنام جنگيدند و گمنام كشته شدند، امّا خون پاك آن ها، بر جريان هاي بعدي تأثير گذاشت.
موفقيت هاي نهضت جنگل مديون صلابت و پايداري اعتقادي ميرزا است. او انساني صددرصد معتقد به مباني ديني و حفظ استقلال كشور بود. طبق قرارداد 1907 استقلال ايران زير پا گذاشته شد و كشور از هر سو مورد تهاجم قرار گرفت. براي ميرزا دو ركن اصلي در حركت جنگل مهم بود:
1. پياده كردن اصول اعتقادي
2. حفظ استقلال كشور؛ و به همين خاطر شوروي نتوانست به هدفش برسد.
او از اين نظر زبان زد مردم گيلان بود. ميرزا هر كاري كه مي خواست انجام دهد، ابتدا استخاره مي كرد. هر درگيري و جنگي كه پيش مي آمد ميرزا به قرآن و روايات و دستورات ائمه استناد مي كرد. براي مردم مشخص بود كه راه ميرزا از اعتقاداتش نشأت مي گيرد.
منبع: نشریه نامه جامعه شماره 39
/س

سایت راسخون