بهداشت روانى در نگاه اسلام

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

از معانى ديگر شاكله كه از ريشه «شِكلْ» به معناى هيئت و ريخت است، احتياج و حاجت است به طورى كه «أشكله» به معناى حاجتى مى باشد كه انسان را مقيد مى سازد. در حديثى امام صادق (علیه السلام)شاكله را به معناى نيت استفاده كرده و مى فرمايند : «نيت از عمل بهتر است و اساساً نيت خود عمل است» و سپس اين آيه را تلاوت فرمودند كه: «بگو هر كسى بر شاكله خود عمل مى كند يعنى بر نيتش عمل مى نمايد».(1)
از ماحصل معانى فوق مى توان گفت كه شاكله به طور كلى داراى معانى زير است : 1- نيت، 2- خلق و خوى، 3- حاجت و نياز، 4 - مذهب و طريق، 5 - هيئت و ساخت.
با توجه به اين نكات و با توجه به مفهوم شخصيت در روانشناسى مى توان شاكله را معادل مفهوم شخصيت در روان شناسى گرفت، و به عبارت ديگر مفهوم شاكله همان شخصيت از ديدگاه اسلام است. پس شاكله مجموعه نيات، خلق و خوى، حاجات، طرق و هيئت روانى انسان است كه همه موارد فوق زيربناى رفتارهاى انسان قرار مى گيرند، و شخصيت او را تشكيل مى دهند.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

1 - نيّت :

نيت در لغت به معناى قصد و عزم قلب آمده است و در اصطلاح به تصميم آگاهانه براى انجام يك عمل اطلاق مى شود. از ديدگاه اسلامى بين نيت و عمل تفاوت وجود دارد. نيت امرى است درونى كه عمل، ثمره و حاصل نيّت مى باشد.
حضرت اميرالمؤمنين على (علیه السلام)مى فرمايد: «نيّت زيربناى عمل است و نيز اعمال ثمره نيّات هستند».(2) پس نيت با انگيزه و تصور انجام يك عمل از انجام آن
ص: 36

---

1- وسائل الشيعه، ج 1، ص 36
2- ميزان الحكمه، ج 1، ص 517
جداست. امام صادق (علیه السلام)مى فرمايد: «همانا نيت همان عمل است».(1) حضرت اشاره بر اصالت نيت در مقابل عمل دارد. يعنى آنچه در رابطه با اعمال حقيقتاً وجود دارد و همان منشأ و مبدأ عمل است، نيت مى باشد. و به همين دليل است كه مولوى انسان را سراسر انديشه و مابقى او را استخوان و ريشه مى داند. به اين ترتيب بر اصالت انديشه در مقابل اصالت رفتار و عمل تأكيد شده است. و حجت اصالت نيت در مقابل عمل اين است كه امام صادق (علیه السلام)مى فرمايد: «علت دوام اهل جهنم در جهنم و اهل بهشت در بهشت، نيت آنان است».(2)

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

2- خلق و خوى :

خلق و خوى عبارت است از مجموعه صفات روانى انسان كه معمولاً در ارتباطات او با اشياء و اشخاص، بروز و ظهور پيدا مى كند. حكماى اسلامى خلق و خوى را محصول دو عامل مى دانند :
الف - مزاج و تركيب بدنى كه خود محصول وراثت است.
ب - اوضاع و احوال محيطى.
حضرت علّامه طباطبايى ؛ در ذيل تفسير آيه شاكله چنين مى گويد: «بين ويژگى هاى روانى و ويژگى هاى جسمانى انسان رابطه خاصى وجود دارد. برخى از مزاج ها سريع تر عصبانى شده و ميل به پرخاشگرى در آنها وجود دارد. در برخى از مزاج ها نيز ميل به غذا و جفت زودتر فوران كرده و شدت مى يابد و مانند اين موارد، به گونه اى كه نفس با كوچك ترين عامل به طرف مقتضيات طبع خود كشيده شده و تحريك مى شود».
«تا به اينجا به نوعى ارتباط كه ميان اعمال و اخلاق و ويژگى هاى ذاتى وجود دارد، اشاره شد. در اين ميان نوعى ارتباط ديگر وجود دارد و آن عبارت است از
ص: 37

---

1- اصول كافى، ج 2، ص 85
2- همان منبع
ارتباط بين اعمال و ملكات و بين اوضاع و احوال و عوامل خارج از ذات آدمى كه در محيط و جوّ زندگى او وجود دارند، مانند آداب و سنن و رسوم و عادتهاى تقليدى. اين عوامل انسان را به موافقت خود دعوت كرده و از هر كارى كه با آنها ناسازگار است باز مى دارد. زمانى نمى گذرد كه اين عوامل تصور ذهنى ثانويه اى را ايجاد مى كنند كه اين تصور موجب تطابق اعمال آدمى بر اوضاع و احوال محيطى كه انسان بدان انس يافته است مى گردد».(1)
پس خلق و خوى انسان از يك سوى محصول وراثت و محيط است و از سوى ديگر تحت تأثير عامل سومى به نام اختيار مى باشد. اين مجموعه دست به دست هم داده هيئت و حالت نفسانى انسان را مى سازد.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

3- حاجت و نياز :

يكى ديگر از معانى شاكله، حاجت و نياز است. نيازها يكى ديگر از زيربناهاى رفتارى انسان هستند. نيازها را مى توان به دو دسته تقسيم كرد: الف - نيازهاى فيزيولوژى. ب - نيازهاى روانى.
الف - نيازهاى فيزيولوژى : كه در اثر به هم خوردن تعادل شيميايى بدن به وجود مى آيند، اين نيازها در اساس و بنيان در نوع بشر ثابتند، نياز گرسنگى، تشنگى و نياز جنسى از جمله نيازهاى فيزيولوژى هستند، و آنها در اصل، خودآموختنى نيستند، ولى نحوه ارضاء و برخورد با آنها كاملاً آموختنى و بستگى به نوع شخصيت و شاكله فرد دارند. گرسنگى نياز عمومى بشر است، ولى نحوه برخورد با آن و نحوه ارضاء آن و تلقى از آن در آحاد بشر شكل واحد و ثابتى ندارد. يكى اين نياز را با مصرف كمترين مقدار ممكن از غذا تأمين كرده و ديگرى پرخور و شكمباره است. اين تفاوت در واقع تفاوت در شخصيت است، نه تفاوت در خود نياز.
ص: 38

---

1- تفسير الميزان، ج 13، ص 203 و 204
ب - نيازهاى روانى : نيازهاى روانى انسان داراى منشأ و كنش آشكار فيزيولوژيك نيستند، لكن در برخى از موارد در نوع انسان غالباً ديده مى شوند، مانند نياز به تعلق داشتن و نياز به امنيت. به اين نيازها، نيازهاى روانى غير اكتسابى مى گويند. علاوه بر اين نيازها، نيازهاى ديگرى هستند كه جنبه اكتسابى داشته و از فردى به فردديگر، از افراد جامعه اى به افراد جامعه ديگر تفاوت دارند، مانند: پرخاشگرى، رياكارى، صلح جويى و غيره، اين ها نيازهاى اكتسابى هستند كه در افراد و جوامع مختلف به صورتهاى گوناگون ديده مى شوند. نيازهاى روانى اعم از اكتسابى و غير اكتسابى، وابستگى تام و تمام به هيئت و حالت روانى خاص انسان دارند. ميزان بروز هر يك از اين نيازها و نحوه ارضاء و طرز تلقى آنها، از فردى به فرد ديگر به تناسب ساخت روانى او فرق دارد. البته، هر چند نيازهاى فيزيولوژيك موجب يك سلسله از رفتارهاى انسانى هستند، لكن نحوه بروز و ظهور آنها، بستگى به هيئت و ساخت روانى افراد دارد.
4- مذهب و طريق :
مذهب به معناى راه و محل رفتن است و در اصطلاح به آيين و دين آدمى گفته مى شود. به عبارت جامع تر، به روش و برنامه اى كه يك فرد در زندگى خود پيشه كرده و جهان و آينده و گذشته را بر اساس آن تفسير مى كند، مذهب گفته مى شود. مذهب دو بُعد دارد :
الف - بُعد جهان شناختى و جهان بينى. ب - بُعد تكليفى يا ايدئولوژى.
معمولاً دين انسان بر اساس آموزش هاى محيطى و القائات اجتماعى شكل مى گيرد. يعنى محيط با فشارهاى خاصى كه بر انسان مى آورد، او را با خود همسو كرده و باورهاى خود را به او منتقل مى سازد. و از دوران كودكى روان او را با باورها شكل مى دهد، هر چند القائات اجتماعى در بارور كردن مذهب افراد نقشى بسيار
ص: 39
مهم دارد، اما پذيرش اين القائات بدون وجود زمينه هاى مناسب روانى امكان پذير نيستند. دين انسانها اساساً بر مبناى نيازهاى فطرى آنها شكل مى گيرد، هر چند كه محتواى آن تطابق كامل با فطرت آدمى نداشته باشد. فطرت ساخت روانى اوليه اى را در اختيار انسان مى گذارد. به اين ترتيب، دين بر اساس هيئت و ساخت اوليه روانى انسان (فطرت) شكل گرفته و خود موجب پيدايش و ساخت و هيئت روانى خاصى مى شود كه انسان را وادار به اعمال خاصى مى كند.
5- هيئت و ساخت :
اصلى ترين معناى «شاكله» هيئت و ساخت روانى است. هيئت روانى انسان مجموعه واحدى است كه نيات از آن برمى خيزد، خُلق و خوى، حاصل آن است، مذهب بر اساس آن پذيرفته شده، و بالاخره نيازها در بروز و ظهور خود متأثر از آن هستند. پس هيئت و ساخت روانى انسان مجموعه واحدى است كه پيوسته در حال تعامل با عوامل محيطى و سرشتى از يك سو و اختيار از سوى ديگر مى باشد. از اين رو، مى توان شاكله را چنين تعريف كرد: شاكله عبارت است از ساخت و هيئت واحد روانى انسان كه در اثر تعامل وراثت محيط و اختيار شكل گرفته، به گونه اى كه محرّك هاى محيطى را منطبق با خود تفسير مى كند و در مقابل آنها به شيوه اى خاص پاسخ مى دهد. و خلاصه اين تعريف را در آيات زير درمى يابيم: «و ما آنچه از قرآن فرستاديم شفاى دل و رحمت الهى براى اهل ايمان است و كافران را به جز زيان چيزى نخواهد افزود و ما هرگاه به انسان نعمتى عطا كرديم (كفران كرد و) رو بگردانيد و دورى جست و هرگاه شر و بلايى به او روى آورد، به كلى (از خداى مهربان) مأيوس و نا اميد شد. بگو كه هر كس بر حسب شاكله خود عمل مى كند خداى شما به كسى كه راهش از هدايت بيشترى برخوردار است، داناتر است».(1)
ص: 40

---

1- سوره ى اسرا، آيات 82تا 84
در اين آيات يك پيام و محرك واحد، توسط دو گروه مؤمنين وكافران به اقتضاى شاكله اى كه دارند به دو گونه مختلف تفسير شده و در نتيجه به دو شيوه مختلف در مقابل آن عكس المعل نشان مى دهند.
علامه طباطبايى ذيل آيات فوق مى گويد: «گويى خداى تعالى بعد از آنكه فرمود مؤمنين از كلام او شفاء و رحمت استفاده نموده، ظالمين از آن محرومند، و بلكه استفاده شان از قرآن بيشتر شدن خسران ايشان است، كسى اعتراض كرده است كه چرا خداوند بايد ميان بندگانش فرق بگذارد؟ اعتراض ديگر اينكه اگر اين تفاوت را قائل نمى شد و قرآن را براى هر دو فرقه شفا و رحمت قرار مى داد، لذا در آيه مورد بحث رسول گرامى خود را دستور مى دهد كه ايشان را پاسخ دهد و بگويد «كل يعمل على شاكلته»؛ يعنى ما تفاوت قائل نشده ايم، اين خود مردمند كه اعمالشان بر طبق شاكله و فعاليت هاى وجودشان صادر مى شود. آن كه داراى شاكله معتدل است، راه يافتنش به سوى كلمه حق و عمل صالح و برخوردارى از دين قدرى آسان تر است. و آن كه شاكله ظلم و سركشى دارد، او هم مى تواند به سوى كلمه حق و دين راه يابد، اما براى او قدرى دشوارتر است، و بيشتر به آن راه نمى آيد و در نتيجه از شنيدن دعوت دين حق جز خسران عايدش نمى شود. و خدايى كه پروردگار شما و داناى به ضميرهاى شما و مدبر امور شماست بهتر مى داند كه چه كسى شاكله معتدل دارد و چه كسى شاكله عادله دارد و آسان تر به راه حق مى افتد و به استفاده و بهره مند شدن از نعمت دين نزديكتر است و همچنين آن پيغمبرى كه خداى عليم به او خبر داده و او را واقف ساخته مى داند كه مؤمنين راه يابنده تر و در نتيجه شفا و رحمت هم مختص آنان خواهد بود و از قرآن براى ظالمان چيزى جز بيشتر شدن خسران نمى ماند، مگر آنكه از ظلم دست بردارند و از قرآن منتفع شوند. البته آن كسى كه شاكله ظلم دارد، هر چند شاكله اش او را به سوى كارهاى زشت دعوت مى كند، البته اينكه هر چه مى كند به طور حتم نيست، باز هم مى تواند ولو به
ص: 41
سختى و كندى راه هدايت را پيش بگيرد».(1)
آدمى به هر شاكله اى كه باشد و به هر صفت روحى كه بوده باشد، اعمالش بر طبق همان شاكله و موافق با فعاليت هاى داخل روحش از او سر مى زند و اعمال بدنى او همان صفات و فعاليت هاى روحى را مجسم مى سازد، همچنان كه انسانِ متكبرِ پلنگ دماغ اين صفت روحى اش از سراپاى گفتار و سكوت و قيام و قعود و حركت و سكونش مى بارد و شخص خوار و ذليل و مسكين از تمامى حركات و سكناتش ذلت به چشم مى خورد و همچنين شجاع با ترسو، و سخى با بخيل و صبور با عجول و هر صاحب صفتى با فاقد آن صفت از نظر كردار و رفتار متفاوت است و چگونه نباشد و حال آنكه عمل خارجى مجسمه صفات درونى است و به قول معروف ظاهر عنوان باطن و صورت دليل بر معنا است.(2)
اگر شاكله به معناى شخصيت روحى باشد كه از مجموعه غرايز و عوامل خارجى به دست مى آيد، بنابراين، اين فرمايش خداوند كه مى فرمايد: «كل يعمل على شاكلته» دلالت بر اين دارد كه، اين خود مردمند كه اعمالشان بر طبق فعاليت هاى موجودشان كه يا از رحمت حق استفاده نموده كه همان مؤمنين هستند و يا از رحمت حق استفاده ننموده كه همان ظالمين هستند، صادر مى گردد.