بخش پنجم: آثار
قاضي سعيد بيش از چهل اثر از خود به يادگار گذارده است . آثار قاضي سعيد را مي توان به دو دوره تقسيم كرد.
دوره اول: از آغاز رشد و نمو علمي تا رسيدن به سي سالگي (يعني از سال 1049 تا 1079 ه ق) در اين دوره ، قاضي سعيد علاوه بر تحصيلِ علم ، به سرودن اشعار و نگاشتن آثار پارسي اشتغال داشته است . بيش تر اشعار قاضي مربوط به اين دوران است .كه نمونه آن مكاتبه منظوم با استادش فياض لاهيجي، مثنوي خورشيد و مه پاره و مثنوي بت خانه سومنات است. تنظيم ديوان نيز محصول همين دوره از زندگي وي است كه توضيح آن بعداً خواهد آمد.
آثار طبي كه ايشان دراين دوره نوشته اند ، عبارتند از: رساله تشريح عظام الراسي و الفك الاعلي.
قاضي در اين دوره ، در مثنوي خورشيد و مه پاره كه در دهه سوم عمرش سروده، تصريح مي كند كه كار او شاعري نيست؛بلكه او استاد علوم طبيعي و الهي وپزشكي است.
دوره دوم: از تبعيد به قم تا پايان عمرش، (1078 تا 1107 ه ق) در اين دوره ، قاضي سعيد بر اثر خوابي، رويه علمي گذشته را كنار مي گذارد و از پزشكي و شاعري روي گردان مي شود و به تفسير احاديث و نگاشتن اثر در اين زمينه مي پردازد. او اولين اثر خود را در اين زمينه با نام «شرح اربعين حديثاً» در سي سالگي - 1079 ه ق- آغاز مي كند و پس از آن ، اثر بزرگ خود «شرح توحيد صدوق» را شروع مي كند كه تا پايان عمر بدان اشتغال داشته است.
اكنون آثار به جا مانده از قاضي سعيد را - تا آنجا كه بدان دست يافته ام - به ترتيب حروف تهجي ، ذكر و در ذيل هر كدام خصوصيات هر كدام درج مي شود .
1 . الاخبار المستعضلة و الاحاديث المستصعبة
نسخه اي از رساله «اربعون حديثاً» قاضي سعيد قمي در كتاب خانه ملك تهران وجود داشته كه در فهرست آن كتاب خانه(1) با عنوان بالا معرفي گرديده و پس از آن در مصادر ديگر تصور شده كه اين عنوان نام اثر ديگري از قاضي سعيد است.
2 . اتحاد عاقل و معقول
محمد علي بامداد در مقدمه چاپ سنگي «اربعون حديثاً» قاضي سعيد ، از مجموعه اي خطي ياد مي كند كه شامل چند اثر قاضي سعيد از جمله «رساله اي در اتحاد عاقل و معقول» مي شده است ؛ ولي هم اكنون نه از آن مجموعه خبري هست و نه از نسخه ديگري از اين رساله اثري.
3 . اربعون حديثاً
اولين اثر علمي و مشهورترين تأليف قاضي سعيد است. اين اثر را قاضي در سال 1079 ه ق . در سي سالگي، شروع نموده و بنا داشته كه چهل حديث مشكل را در آن شرح و تفسير نمايد ؛ ولي تا پايان عمرش موفق به تكميل آن نشده است.
سرآغاز اين شرح چنين است: الحمد الله الذي اغنانا بمعادن حكمته عنزخارف الدنيا و...
قاضي سعيد در اين اثر كه فقط 23 حديث را در آن شرح نموده، 12 حديث را از توحيد شيخ صدوق، 2 حديث از علل شيخ صدوق و 2 حديث از مجمع البيان نقل كرده است و از تحف العقول، بصائر الدرجات، احتجاج طبرسي و صحاح اهل سنّت هر كدام يك حديث و دو حديث را بدون مأخذ ذكر نموده است.
قصد مؤلف از اين تأليف، تفسير احاديث مشكل و دشوار بوده و به دنبال جست و جو و بررسي سند آن نبوده است. مؤلف در اثناي اين شرح ، تصميم گرفت كتاب توحيد صدوق را به تفصيل شرح نمايد . وي به همين جهت ، نگارش اين شرح را نيمه تمام رها كرد . از عبارت قاضي در جلد دوم شرح توحيد كه در سال 1099 ه ق . نگاشته مي گويد:
و في نيتي ان اتصدي لبيانها - ان شاء الله . في شرحي للاحاديث الاربعين (2)
به دست مي آيد كه او در سال 1099 ه ق . تصميم به تكميل اربعين خود داشته ؛ ولي موفق به آن نشده و بيش از 27 حديث را شرح نكرده است.
شرح اربعين دچار يك آسيب ديگر نيز گرديده و در اثر حوادث روزگار ، چند حديث (حديث هاي 19 - 22) از لابه لاي كتاب مفقود گرديده و مصحح محترم اين كتاب - كه تصحيح آن را از روي چاپ سنگي و نسخه خطي انجام داده - به اين چهار حديث دسترسي پيدا نكرده و چاپ جديد كتاب نيز فاقد آن است.(3)
اين كتاب تاكنون دو بار به چاپ رسيده است: بار اول در سال 1355 ه ق . به صورت چاپ سنگي و بار دوم در سال 1379 ه ش . با تصحيح آقاي نجفقلي حبيبي ، از سوي دفتر نشر ميراث مكتوب ، منتشر گرديده است.(4)
يكي از شاگردان قاضي به نام حسنعلي بن عبد الله بن حسين تستري، حاشيه اي بر اربعين قاضي نوشته كه آغا بزرگ تهراني در طبقات اعلام الشيعه ، ج 11 ، ص 151 ، از آن ياد نموده است.
4 . الاربعينات لكشف انوار القدسيات
قاضي سعيد در سال 1099 ه ق . تصميم مي گيرد آثار كوتاه خود را در مجموعه اي با نام «الاربعينات» جمع آوري كند. او مقدمه اي بر اربعينات نوشته و در اين باره چنين آورده است:
الحمد لايحوم حول مشرع غيوبه و مهمة شهوده... فجمعت ذخاير في دفاتر متفرقه و نظمت دراري فرائد من نظام التفرقه، ثم رايت ان اضع اربعين كنزاً من صفاية هذه اللئالي، فهذه رسايل ارباب الشهود .
قاضي بنا داشت 40 اثر خود را دراين مجموعه آثار جمع آوري نمايد، ولي حوادث روزگار با وي مساعدت نكرد و نسخه موجود از اين مجموعه فقط 10 رساله را در بر دارد كه عنوان آن ها چنين است:
1 . روح الصلاة ؛
2 . الكشف عن القرائات السبع يا اشارة و بشارة ؛
3 . الفوايد الرضوية در شرح حديث رأس الجالوت ؛
4 . مرقاة الاسرار ؛
5 . النفحات الالهية و الخواطر الالهامية ؛
6 . المقصد الاسني ؛
7 . الانوار القدسية ؛
8 . الحديقة الوردية، السوانح المعراجية ؛
9 . البرهان القاطع ؛
10 . الطلايع و البوارق يا البوارق الملكوتية .
قاضي دهمين رساله را در سوم صفر 1103 ه ق . به اين مجموعه ملحق نموده است.
5 . اسرار الصلاة
قاضي سعيد در چند رساله ، در بيان حقايق و رموز نماز و اسرار آن مطالبي نگاشت و آن ها را «حقيقة الصلوة يا روح الصلوة» ناميد - در ذيل همين عنوان معرفي خواهد شد - سپس آن را بسطي داد و «اسرار الصلوة» ناميد كه رساله حاضر است. او همچنين در پايان جلد دومِ در شرح توحيد صدوق ، اسرار عبادت ها را ذكر كرد كه نماز يكي از آن هاست و پس از آن ، در كتاب اسرار العبادات همان مطلب را تكرار نمود . آغاز رساله اسرار الصلاة چنين است: «الحمد الله و الصلاة علي رسوله و اهل بيته آل الله، فالعبد المفتاق الي الله الولي و المعتصم بالنبي و الوصي».
6 . اسرار الصنايع
دايرة المعارفي است در منطق ، كلام ، فقه و ذكر مراتب و اهميت هر كدام. او تصريحِ نموده كه در تدوين اين كتاب از حقايق الصنايع مير فندرسكي بهره جسته است.
سرآغاز: الحمد الله الذي انطقني بمحاسن الكلمة و الكلام و عصمني عن التنطق.
نسخه اي از اين رساله كه در سال 1085 ه ق . تحرير شده و شامل بخش اسرار فقه است ، در مدرسه نمازي خوي به شماره 946 نگهداري مي شود .
7 . اسرار العبادات
قاضي سعيد دراين رساله ، اسرار نماز، روزه، زكات، خمس، حج، جهاد و امر به معروف و نهي از منكر را بيان نموده است . او ابتدا ، اين مطالب را در پايان جلد اول شرح توحيد صدوق (5)ذكر نموده، سپس آن ها را به صورت مستقل در رساله حاضر بيان كرده است.
سر آغاز: الحمد الذي تجلي لعباده من غير ان يري...
اين رساله به وسيله سيد محمد باقر سبزواري تصحيح و تحقيق و از سوي دانشگاه تهران در سال 1339 ه ش . در 289 صفحه وزيري ، همراه با رساله حقيقة الصلوة مؤلف ، منتشر شده است.
8 . اشارة و بشارة يا اختلاف القرائات يا الكشف عن القرائات السبع
دومين رساله اي است كه قاضي سعيد در مجموعه اربعينات خود درج نموده است . تأليف اين رساله در جمادي الثاني 1088 ه ق . و درج آن در اربعينات درغره جمادي 1099 ه ق . صورت گرفته است . وي درباره عنوان و موضوع آنچنين گفته: «اشارة بشارة في حقيقة اختلاف الواقع في القرائات السبع» . روشناست كه موضوع رساله، بحث در اختلاف قرائت هاي هفت گانه قرآن كريم است ؛اما مؤلف از اين موضوع به بحث تحريف قرآن منتقل گرديده و نظريه دقيقي را در اين زمينه ارائه كرده است. استاد حائري در معرفي اين رساله ، به اين مطلب اشاره و اظهار داشته است:
موضوع رساله اشارة و بشارة ، حل اختلاف اخبار است درباره تحريف و نقص قرآن و مصنف نظريه دقيق و مبتكري در اين باره مبتني بر چند مقدمه عرفاني ذكر كرده است .(6)
سر آغاز: الحمد لله الذي نجم القرآن و سبّع ذلك التبيان.
9 . اختلاف القرائات
نام ديگر رساله «اشارة و بشارة» است.
10 . الاشتراك اللفظي في معاني اسماء الله تعالي
اين كتاب در الذريعه ، ج 11، ص 78 ، از آثار قاضي سعيد ، عنوان گرديده است . گويا مراد ، برهان قاطع است كه ترجمه پارسي رساله استادش ملا رجبعلي تبريزي است در اشتراك لفظي وجود .
11 . الاصل الصيل (اصول آصفيه)
اين رساله كه اصول آصفيه نيز ناميده مي شود، تأليف ملارجبعلي تبريزي است؛ ولي در برخي منابع ، به اشتباه ، به قاضي سعيد قمي نسبت داده شده است. اينرساله در كتابِ «منتخباتي از آثار حكماي الهي ايران» ، ج 1، ص 271 - 244 ، به چاپ رسيده است.
12 . الانوار القدسيه
اين رساله ، رساله هفتم از الاربعينات است . مؤلف آن را در غره محرم سال 1085 ه .ق در قم به پايان رسانده است . در آن سه مبحث با عنوان هاي «نور» و هر نور در چند بخش با عنوان هاي: فتوح، درباره هيولي ، نفس و عقل و ديگر فوايد، بحث شده است .
سرآغاز: الحمد لله آتانا الحكمة لكي نتوصل بها الي ما لديه .
13 . بت خانه سومنات
مثنوي اي است كه درباره بت خانه سومنات سروده است . اين بت خانه در شهر گجرات هند بود و سلطان محمود غزنوي آن را خراب كرد. خاقاني در اين مورد مي گويد:
سومنات ظلم را محمود وار برق زد تا ابرسان آمد به رزم (7)
14 . البرهان القاطع و النور الساطع
رساله نهم از الاربعينات است و قاضي سعيد در آن، رساله اي را كه استادش ملارجبعلي تبريزي دراشتراك لفظي وجود، به عربي نگاشته بود به پارسي برگردانده است. اين رساله حاوي يك مقدمه و پنج مطلب و يك خاتمه است و قاضي در آن از استادش ملا رجبعلي با عبارت «استاذنا حكيم الهي» ياد مي كند.
15 . البوارق الملكوتيه
عنوان ديگري از رساله «الطلايع و البوارق» است.
16 . ترجمه منتخب مرآت الزمان
تنها نسخه اين اثر در كتاب خانه ملك تهران موجود است. در فهرست آن كتاب خانه ، در معرفي آن چنين آمده:
ترجمه منتخب مرآة الزمان: ترجمه محمد شريف قاضي قمي، و اصل كتابي است در جغرافيا و غرايب جهان ، در يك مقدمه و پنج باب ، مقدمه در بيان صورت عالم و شكل زمين، باب اول در ذكر درياها و جزيره ها و رودها (سه فصل) ، باب دوم در ذكر بناي شهرها و عمارت ها (يك فصل)، باب چهارم غرائب امور انبيا و عجايب احوال پادشاهان و هدايا و تحف ايشان و ذكر كاهنان (چهار فصل)، باب پنجم در ذكر عجائب متفرقه (سه فصل) .(8)
آغاز: «شيرين ترين حكايتي كه چاشني بخش كام تلخ كامان سرگشته در صحاري معرفت باري...».
17 . تشريح عظام الراسي و الفك الاعلي
رساله اي است در طب كه قاضي آن را ، به نام شاه صفي ، در يك مقدمه و چند فصل و تحقيقات و خاتمه ، تأليف كرده است. نسخه يگانه اين رساله در ضمن مجموعه اي از آثار قاضي در دانشگاه تهران موجود است. (9)
سرآغاز رساله چنين است:
بسمله و به ثقتي. الحمدلله الذي تحير عن ادراك جلاله عقول العالمين.... امابعد فيقول... محمد سعيد بن محمد باقر الطبيب لما رايت تشريح العظام...امراً مشكلاً .
18 . تعليقات اثولوجيا
تعليقه هاي كوتاهي است بر كتاب «اثولوجيا» تأليف شيخ يوناني افلوطين . چهار ميمَر از اين تعليقات را استاد علامه سيد جلال الدين آشتياني در حاشيه اثولوجيا (چاپ انجمن حكمت و فلسفه، سال 1356) به چاپ رسانده است .(10)
19 . التوحيد يا تفسير سوره توحيد
از اين اثر تاكنون نسخه اي شناسايي نگرديده، ولي قاضي در كتابش «اسرار العبادات» به تأليف اين كتاب تصريح نموده است:
الاولي ان نذكر اولاً تفسير سورة التوحيد، لكن لما كان ذلك قد وقع منّا في باب معقود في شرحنا لتوحيد الصدوق ثم جعلناه مجموعاً في رسالة منفردة لكثرة مباحثه و فنون ذوايره.
شيخ آغا بزرگ نسخه اي از اين اثر را ملاحظه نموده و آغاز آن را چنين نقل كرده است:«الحمدلله رافع درجات العالمين و مرحج ميزانهم علي العالمين»(11)
20 . جبر و اختيار
مرحوم بامداد، مجموعه اي از آثار قاضي را، ملاحظه نموده كه اين رساله در ضمن آن بوده ؛ ولي پس از آن، تاكنون نسخه اي از آن شناسايي نشده است.
21 . جنسية العرض
ميرداماد معتقد است عَرَض ، جنس است براي مقولات نه گانه عرضي. قاضي در رساله حاضر، نظريه مذكور را رد نموده است. آغاز:
استدل السيد الداماد تغمده الله بغفرانه... علي جنسية العرض بانه لو كان عرضياً للتسع لازماً لها .
22 . حاشيه شرح اشارات
قاضي، حاشيه اي بر شرح اشارات خواجه نصيرطوسي نگاشته كه ناتمام مانده است.(12)
23 . حاشيه كافي كليني
يكي از فضلا - بنا به اظهار خودش - نسخه اي از آن را در تملك دارد.
24 . الحديقة الوردية في السوانح المعراجية
رساله هشتم از «الاربعينات» است كه در آن حديثي را از علل الشرايع شيخصدوق درباره آفرينش گل سرخ از عرق حضرت پيامبر صلي الله عليه وآله و آفرينشِ گل زرداز عرق مركب آن حضرت در شب معراج ، شرح نموده است. اين شرح شامل سه حديقه است: آغاز:
الحمد لله الذي تعرج الملائكة و الروح اليه في يوم كان مقداره خمسين الف سنة.
25 . حقيقة الصلوة يا روح الصلوة
رساله كوتاهي است در اسرار نماز كه قاضي سعيد قبل از رساله اسرار الصلوة، آن را تأليف نموده است. اين رساله ابتدا در حاشيه شرح هدايه اثيريه ملا صدرا، ص 357 به بعد، به صورت چاپ سنگي و پس از آن به ضميمه اسرار العبادات، از ص 270 تا 286 به صورت حروفچيني شده به چاپ رسيده است. آغاز:
بعد الحمد و الصلوة علي رسول الله... محمد المد عو بسعيد الشريف القمي.
تأليف اين رساله در سيزدهم شوال سال 1086 ه ق . به پايان رسيده و پس از آن قاضي سعيد، آن را به عنوان رساله اول اربعينات، قرار داده و در مقدمه، آن را به استادش، فيض كاشاني، تقديم نموده است.
26 . خورشيد و مه پاره يا گل رعنا
مثنويِ بزمي و عرفاني است از عشقِ خورشيد و مه پاره ، در حدود 3300 بيت . قاضي در اين مثنوي «حكيم» تخلص نموده و آن را به نام شاه عباس در دهه سوم زندگاني خود ؛ يعني بعد از سال 1069 ه ق . سروده است.
او بنا داشت خمسه اي به نام پنج دسته گل بسرايد كه اين مثنوي، اولين مثنوي آن است ؛ ولي گويا موفق به سرودن بقيه مثنوي ها نگرديده است.
موضوع اين مثنوي داستان عشق دو دلداده اي است به نام خورشيد و مه پاره و محل جغرفيايي آن شهر ري است.
آغاز اين مثنوي چنين است:
اي قبله نماي عشق بازي / معشوق حقيقي و مجازي/ياد تو بهشت اتش افروز / سوداي تو شمع انجمن سوز/
وي به تخلص خود چنين اشاره مي كند:
لطف كس بي كسان شيداست / بي چاره حكيم سخت تنهاست/
و مثنوي را چنين به پايان مي برد:
گويي كه حكيم خوب گفتي / چون گل ز بهار ما شكفتي/هم باد زمانه بر مرادش/ هم ساغر عيش نوش بادش/
از اين مثنوي تاكنون شش نسخه شناسايي شده است .(13)
27 . ديوان اشعار
قاضي در ادب پارسي و سرودن شعر،مقام والايي داشت .افندي دراين زمينه مي نويسد:
«و قد كان شاعراً منشئاً جيداً» (14)
قاضي در دوران جواني بيش تر شعر سروده است. او در دوران جواني مكاتبه منظوم با استادش فياض لاهيجي داشته و همچنين مثنوي هاي بت خانه سومنات و خورشيد و مه پاره را سروده كه پيش از اين ذكرش گذشت.
علاوه بر مثنوي هاي مذكور، قاضي براي خود ديوان شعري تنظيم كرده كه صائب تبريزي متوفاي (متوفاي 1080 ه ق) در تقريظي كه بر آن نوشته چنين سروده است:
هر نسخه مناسبت به دردي دارد اين نسخه هزار درد را درمان است
از اين تقريظ معلوم مي شود كه قاضي قبل از سال 1080 ه ق . ديوان خود را تنظيم كرده است. واله داغستاني كه گويا ديوان قاضي سعيد را رويت نموده، تعداد ابيات آن را 10000 بيت ذكر كرده است . طبعاً نسخه اي را كه واله ديده ، مثنويات بلند قاضي را شامل مي شده است. قاضي دراشعارش «تنها»، «حكيم» و «سعيد» تخلص مي كرد . و نسخه يگانه ديوان وي در كتاب خانه دانشگاه تهران به شماره 3445 نگهداري مي شود .(15) اين نسخه داراي 105 برگ 15 سطري و قريب 3000 بيت شعر است. در آن ابتدا ، چند رباعي و يك قصيده و پس از آن غزليات شاعر به ترتيب حروف تهجي تنظيم شده و پس از غزليات چند رباعي و يك مثنوي آمده است .
همچنين اشعاري از ايشان در تذكره لطايف الخيال محمد نصير نصرت (16) (حدود دويست الي سيصد بيت) ، تذكره نصر آبادي (نه بيت) ، در تذكره روزِ روشن (5 بيت) و در تذكرهخوشگوي هندي (27 بيت) و مجله نامه قم ، شماره 9 ، مقاله فاضل گرامي جناب آقاي محمد علي مجاهدي ، (64 بيت) درج شده است.
28 . روح الصلوة
عنوان ديگري از «رساله حقيقة الصلوة» است.
29 . شرح اصطلاحات المتكلمين
شرح «اصطلاحات المتكلمين» شيخ طوسي (متوفاي 460 ه ق) (17) است .نسخه اي از اين كتاب در كتاب خانه راجه محمد مهدي فيض آبادي در هند ، بهشماره 3 موجود است. (18)
30 . شرح توحيد صدوق
مفصل ترين اثر قاضي سعيد قمي، شرح توحيد صدوق است كه چكيده افكار خود را در اين شرح درج نموده است. اين شرح در چهار جلد است، بدين ترتيب:
جلد اول: شرح باب اول و دوم از كتاب توحيد .
جلد دوم: از باب سوم «في الواحد و التوحيد و الموحد» تا باب بيست و پنجم معني آيه «و نفخت فيه من روحي» . تأليف اين جلد در پنجم محرم سال 1099 در اصفهان پايان يافته است .
جلد سوم: از باب بيست و ششم «نفي المكانوالزمان و السكون»شروع و به باب « في انه عزو جل لا يعرف الا به» ختم مي شود .مؤلف اين جلد را در 18 رمضان 1107 در دومين سال شيخ الاسلامي خود در شهر قم به پايان رسانيده است .
جلد چهارم: بقيه كتاب را شامل است. اين كه جلد چهارم از اين شرح، تأليف گرديده يا نه، مورد ترديد است ؛ ولي گويا مرحوم شيخ آغا بزرگ تهراني در كرمانشاه جلد چهارم آن را رؤيت كرده است:
رايت منذ اكثر من نسخة، احداها أربع مجلدات كلها موجودة في كرمانشاه اثنان منها عند العلامة حيدرقلي خان الشهير بالسردار الكابلي و آخر ان عند بعض السادة هناك . (19)
سه جلد موجود اين شرح با تحقيق و تصحيح دكتر نجفقلي حبيبي ، در سه جلد از سوي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، (جلد اول در سال 1415 ه ق. در 876 ص با تعليقات ملاعلي نوري و جلد دوم در سال 1416 ه ق. در 920 ص و جلد سوم در سال 1419 ه ق . در 712 ص) منتشر شده است.
31 . شرح حديث
قاضي سعيد علاقه و اهتمام زيادي به تفسير و رمزگشايي احاديث مشكله داشته و شروح متعددي بر آن ها نگاشته كه برخي از اين شروح به اندازه يك صفحه و برخي به اندازه چند جلد است . وي برخي از آن ها را با عنوان مستقل نامگذاري نموده و برخي نيز با عنوان شرح حديث معروفند. يكي از اين شروح به نام «شرح حديث»(20) در سه برگ و بدون هيچ توصيفي ثبت شده است.
32 . شرح حديث «بساط»
عنوان ديگري از شرح «حديث الغمامة» است.
33 . شرح حديث «رأس الجالوت»
عنوان ديگري از «الفوائد الرضويه» است.
34 . شرح حديث «ان الرحم معلقة بالعرش»
35 . شرح حديث «الريا شرك و تركه كفر»
36 . شرح حديث «في الرضا عن كتاب مصباح الشريعه»
37 . شرح حديث «نملة يا النميله»
آغاز: بمسله روي الصدوق شيخنا القمي في كتاب علل الشرايع با سناده...
38 . شرح حديث «مسح يا مسحيه»
آغاز: الحمد لله هو للحمد اهل و الصلوة علي بعثيه الذي احبري من كوثر الحيوة
39 . شرح حديث «الصوم لي يا صوميه»
آغاز: لله الماحامد الخالصات و للرسول الصلوات الزاكيات.
نسخه يگانه اين شش شرح، در مجموعه اي كه عكسي از آن به عنايت دوست گرامي شيخ علي فاضلي در اختيار نگارنده قرار گرفته، موجود است .
40 . شرح حديث «عمران صابي»
شرحي است بر حديثي كه شيخ صدوق در كتاب عيون اخبار الرضا عليه السلام روايت نموده و حاوي پرسش هاي عمران صابي و جواب هاي امام رضا عليه السلام در مجلس مأمون الرشيد است.
سرآغاز: بسمله روي الشيخ الاجل صدوق في كتابه عيون اخبار الرضاعليه السلام
41 . شرح حديث «الغمامه» (شرح «حديث البساط»)
شرح حديثي كه سلمان فارسي درباره معجزات حضرت علي عليه السلام نقل نموده كه به مضمون آن ، ابري از آسمان به امر علي عليه السلام نازل و بر زمين گسترده شده و تعدادي از ياران امام بر روي آن نشسته و ابر بلند مي شود و... . اين شرح را مؤلف در اصفهان در 50 سالگي خود در سال 1099 ه ق . تأليف نموده و در برخي مآخذ به عنوان رساله يازدهم اربعينات معرفي شده است.
42 . شرح حديث من كتاب الاحتجاج
شرح حديثي است از كتاب احتجاج طبرسي، مشتمل بر چند بارقه در 6 برگ. آغاز:
روي شيخنا الطبرسي في كتاب الاحتجاج باسناد عن ثوبان، انه قال اين يهودياً جاء الي رسول الله ....
43 . شرح حديث «من اخلص لله اربعين صباحاً»
در فهرست نسخ خطي كتاب خانه ملك (ج 6 ، ص 143) رساله اي با اين نام به قاضي سعيد نسبت داده شده كه بعد از تفحص روشن گرديد كه رساله سير و سلوك منسوب به سيد مهدي بحر العلوم است.
44 . شرح رسالة العلم
شرح مختصري است با عنوان هاي «قوله - قوله» بر «رسالة العلم» افلوطين (فيلسوف يوناني). آغاز:
نحمدك يا من مغيب النفوس أغننا و نشكرك يا مبدع العقول و خالق المحسوس فنحن نسبحك كثيراً في حظيرة القدس.
45 . الصوميّة
عنوان ديگري از شرح حديث صوم است.
46 . الطلايع و البوارق يا البوارق الملكوتية
در باره تحقيق حقايق امكانيه و اين كه صورت انسانيت بهترين آن هاست. اين رساله را قاضي سعيد در سال 1095 ه ق . در اصفهان در بازگشت از سفر خراسان تأليف كرده و در سوم صفر سال 1103 ه ق . به عنوان دهمين رساله ، به اربعينات ملحق نموده است. آغاز: الحمد لله واهب العلم و الصور...
47 . علم الهي و تحقيق
در موضوع مسائل و مقصد علم الهي . مرحوم بامداد در نسخه اي كه در تهران رويت نموده، از اين رساله خبر داده است . پس از آن ، از سرنوشت اين رساله خبري در دست نيست.
48 . الفرد الكامل
در اين كه حقايق داراي فردي است كه كامل ترين افراد آن حقيقت است در يك شجره و داراي چند فاكهه.
آغاز: يا من منه المحامد ثم يرجع عواقب الثناء اليك....
49 . «الفوائد الرضويه» (شرح حديث «رأس الجالوت»)
شرح حديث مشهوري به نام رأس الجالوت . در اين رساله ، رأس الجالوت پرسشي از امام رضا عليه السلام درباره توحيد نموده و امام رضابه آن پاسخ داده است. امام خميني (ره) تعليقات مفصلي براين شرح نگاشته ، كه از سوي موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني ، همراه اصل شرح ، به چاپ رسيده است. قاضي سعيد اين رساله رادر سال 1084 ه ق . به پايان رسانيده و در روز سه شنبه چهاردهم ربيع الاول سال 1099 ه ق . به عنوان سومين رساله به اربعيناتش ملحق نموده است.
آغاز: الحمد لله الواحد الاحد و الفرد المتفرد الذي توحيد بالتوحيد في توحده...
50 . الكشف عن القرائات السبع
عنوان ديگري است از «رساله اشارة و بشارة» .
51 . كليد بهشت يا مفتاح الجنان
به فارسي و در موضوع مبدأ و معاد ، كه براي عموم مردم نگاشته است. در برخي مصادر ، اين رساله را از تأليفات ملارجبعلي تبريزي دانسته اند و در برخي اظهار نظر شده كه رساله ملا رجبعلي «مفاتيح الجنان» نام داشته و به عربي بوده و در رساله حاضر به فارسي برگردانده شده است. اين كتاب با تصحيح مرحوم سيد محمد مشكوة، از روي نسخه دانشگاه تهرانمنتشر شده است .(21) هم اكنون با توجه به شناسايي نسخ جديد، تصحيح مجدد اين رساله ضروري است. اين اثر تا آن جا كه ما اطلاع داريم، تنها اثر پارسي قاضي سعيد به نثر است. آغاز:
بسمله . لا اله الا الله له الكبيرياء و الاسماء الحسني. خداوندا! زبان را از لاف و بيان را از گزاف و دل را از زنگ خلاف پاك و صاف گردان.
52 . مرآت العارفين في ملتمس زين العابدين
در فهرست نسخ خطي كتاب خانه ملك (ج 5 ، ص 469) اين رساله به قاضي نسبت داده كه صحيح نيست ؛ زيرا از تأليفات محيي الدين ابن عربي است.
53 . مرقاة الاسرار
رساله چهارم از اربعينات، در بيان قدم و حدوث و مسأله «ربط حادث به قديم» ، در دو درجه و يك خاتمه كه تأليف آن در دهم ذي قعده 1084 ه ق . مطابق با جمله «مرقاة سرّ دليل» پايان يافته است.
آغاز: الحمد لله العالم بكل الاشياء رب العالمين الارواح و النفوس...
54 . مسحيّه
عنوان ديگري از رساله شرح حديث «مسح» است.
55 . المقصد الاسني
ششمين رساله از اربعينات، در باره حركت و حقيقت آن ، در دو مقصد ، كه در سال 1088 ه ق . تأليف و در اربعين 1099 ه ق . به اربعينات ملحق شده است.
آغاز: الحمد لله رب العالمين، هذه عجالة في تحقيق الحركة و وجودها...
56 . النفحات الالهية و الخواهر الالهامية
رساله پنجم اربعينات كه در محرم سال 1084 ه ق . تأليف گرديده و در هفتم ربيع الثاني 1099 - هنگام توقف مؤلف در اصفهان - به اربعينات ملحق شده است.
آغاز: بعد الحمد لله واهب العلم و العقل و الصلوة علي خاتم الرسل و آله و خير آل و اهل...
57 . نمليه
عنوان ديگري از شرح حديث «نمليه» است.
پي نوشت:
1) فهرست نسخ خطي كتاب خانه ملي ملك ، ج 1 (چاپ دوم) ، ص 19.
2) مقدمه شرح الاربعين، ص 34.
3) تاكنون 25 نسخه از اربعين قاضي سعيد شناسايي گرديده كه تفصيل آن در فهرستگان نسخ خطي علوم حديث كه از سوي موسسه دارالحديث در دست انتشار است، قابل دسترسي است.
4) اساس تصحيح آقاي نجفقلي حبيبي ، نسخه چاپ سنگي و نسخه هاي خطي كتاب خانه آيت الله مرعشي نجفي، شماره 7351 و كتاب خانه ملي، شماره 1522 و كتاب خانه مجلس، شماره 4896 (كه اين شماره نسخه كه در مقدمه محقق ذكر شده صحيح نيست ؛ زيرا در فهرست نسخه هاي خطي كتاب خانه مجلس شوراي اسلامي ، ج 14، ص 43 اين شماره روضة الصفا معرفي شده است) بوده است.
5) شرح توحيد صدوق، قاضي سعيد قمي، ص 575 - 745.
6) فهرست نسخه هاي خطي كتاب خانه مجلس شوراي ملي، ج 4، ص 3.
7) لغت نامه دهخدا، واژه «سومنات».
8) فهرست نسخه هاي خطي كتاب خانه مركزي دانشگاه تهران ، ج 17 ، ص 209 ، نسخه شماره 8742.
9) فهرست كتاب هاي خطي كتاب خانه ملي ملك ، ج 2 ، ص 144 ، نسخه شماره 534 . گويا منظور از كتاب مرآة الزمان، همان كتاب مرآة الزمان في تاريخ الاعيان تأليف سبط ابن جوزي است كه چندين نفر آن را تخليص كرده اند. ر ك: كشف الظنون ج 2 ، ص 1647.
10) چند نسخه موجود از اين تعليقات عبارتند از: نسخه كتاب خانه دانشگاه تهران 3/209 و ش 3662 ،كتاب خانه ملك 1/157.
11) الذريعه، 4/479.
12) رياض العلما، 2/285.
13) فهرست نسخه هاي خطي فارسي ، منزوي ، ج 4 ، 4028 و 3124 . همچنين ر ك: منظومه هاي فارسي ، ص 251 و فهرست مشترك نسخه هاي خطي فارسي پاكستان ، ج 7 ، ص 852.
14) رياض العلما، 2/284.
15) فهرست نسخه هاي خطي كتاب خانه دانشگاه تهران ، ج 1 ، ص 2456 .
16) نسخه اي از اين تذكره در كتاب خانه مجلس شوراي اسلامي موجود است (ر. ك: فهرست نسخه هاي خطي كتاب خانه مجلس 3/450).
17) الذريعه، 2/495.
18) همان، 13/93.
19) الذريعه، 13/153.
20) فهرست نسخه هاي خطي كتاب خانه ملي ملك، ج 9 ، ص 343.
21) فهرست نسخه هاي خطي كتاب خانه دانشگاه تهران ، ج 3 ، ص 321 .