والدین و مربیان مسؤول

[رایکا]

والدین و مربیان مسؤول

یادداشت ناشر


شالوده یك جامعه سالم با تعلیم و تربیت درست شكل مى گیرد. با تعلیم و تربیت صحیح و روشمند مى توان جامعه اى بالنده و پویا و صالح ساخت و والدین و مربیان در این نقشى سازنده دارند.
مركز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم بخشى از هم خود را صرف چاپ و نشر كتاب هایى در زمینه اخلاق و تعلیم و تربیت كرده و تاكنون ده ها اثر در این زمینه نموده است .
حجة الاسلام آقاى رضا فرهادیان از مؤ لفان پرتلاش و فعال مركز انتشارات است . پیش از این هفت كتاب در زمینه تعلیم و تربیت از ایشان با عنوان هاى زیر در این مركز چاپ شده است : 1. آنچه یك جوان باید بداند (ویژه پسران )؛ 2. آنچه یك جوان باید بداند (ویژه دختران )؛ 3. آنچه والدین و مربیان باید بدانند؛
4. آنچه معلمان و مربیان باید بدانند؛
5. تربیت برتر: آنه والدین و معلمان باید بدانند؛
6. طرح ارتباط اولیا و مربیان در پرورش ‍ اخلاقى دانش آموزان ؛
7. آنچه درباره كودكان و نوجوانان باید بدانیم .
از آن جا كه این كتاب ها خواستاران زیادى داشته و بارها باز چاپ شده است ، مناسب مى نمود كه علاوه بر نشر آنها به شكل سابق با كیفیت مطلوب و ارزان تر و در یك مجموعه در اختیار آنان قرار گیرد.
از این رو مؤ لف محترم هفت كتاب مذكور را با حذف مطالب تكرارى در این كتاب عرضه كرده است .
شایان ذكر است كه این مركز از آثار مؤ لفان محترم در زمینه تعلیم و تربیت و اخلاق استقبال مى كند.
مركز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم

[رایکا]

مقدمه


در روزگارى كه جهان پیوسته و با سرعت روبه تغییر و دگرگونى و ماشینى شدن است ، تسلط روزافزون نظام صنعتى و سیستم ماشینى ، بر همه نهادها اثر گذارده و بیش از همه ، نهاد بنیادین خانواده ، رابط گرم و با صفا و صمیمى و عاطفى خانه و خانواده را تحت الشعاع خود قرار داده و این بنیان مقدس از درون در حال تهى شدن و فرو ریختن است . از این رو، جهت و نظام تفكر و اندیشه انسانى ، به طور ناخودآگاه ، در مسیر سیل تهاجم فرهنگى و ماهواره اى و نیروهاى نامرئى و ویرانگر فیلم و موسیقى قرار گرفته و خطر آن است كه به تدریج انسان نسبت به مسائل اخلاقى و آداب و سنن دینى حساسیت و اهمیت خود را از دست بدهد. بدین جهت ضرورت دارد بیش از گذشته و قبل از هر چیز، به بنیادهاى فرهنگ اصیل خویش بازگردیم ؛ بازگشتى به سرچشمه غنى ارزشهاى اسلامى و آداب و سنن دینى .
باید توجه داشت كه در هر جامعه اى تحول واقعى سیاسى ، اقتصادى و نظامى ، ریشه در تحول فرهنگى دارد، باید افكار و اندیشه ها تغییر كند تا ارزشها و رفتارها تحول یابد، باید روشها تغییر كند و متناسب با معیارهاى ارزشى ، شخصیتها شكل بپذیرد.
در این رهگذر، محتواى روشهاى تربیتى نیز باید از ارزشهاى متعالى و فرهنگ اسلامى نشاءت بگیرد و با تحول نظام فرهنگى جامعه ، دگرگونیهایى در روشها و معیارهاى تربیتى حاصل شود. همچنین شیوه هاى تربیتى نامناسب نظام گذشته كه باعث روحیه ستم پذیرى و شكل گیرى انسانهایى فاقد شخصیت بود، باید دگرگون شود و بتواند افرادى آزاده ، مستقل ، با عزم و اراده ، با شخصیت و خلاق بپرورد و در جهت سازندگى فرداى این كشور گامهایى بسیار اساسى بردارد.
در حال حاضر بخشى از فرصتهاى فراغت كودكان و نوجوانان با تسلط ناخواسته تكنولوژى و برنامه هاى تخدیرى نظام فرهنگى و مادیگرى غرب ، به طور ناخودآگاه پر مى شود و دیگر مجالى براى بروز اراده ها و عزمهاى قوى در عرصه هاى زندگى اجتماعى باقى نمى گذارد. بنابراین در صحنه هاى واقعى زندگى ، كودكان و نوجوانان كمتر حضور مى یابند و جایى براى درك و لمس تجربه هاى طبیعى آنان ، باقى نمى ماند. چرا كه خانواده ها خود زودتر از كودكانشان تحت تاءثیر این فرهنگ تحمیلى و صفحه سحرآمیزى كه ماشینیسم بر نظام خانه و خانواده حاكم كرده است ، قرار مى گیرند، در نتیجه فكر و اخلاق و روابطشان دگرگون شده ، عواطفشان روبه اضمحلال نهاده و فرصت و فراغت تامل و اندیشیدن و ایجاد رابطه با صفا و صمیمى در پرتو نور ایمان از آنان سلب گردیده است .
از این رو مشكلات و مسائل اصیل و مهم زندگى ، در فرصتهاى گذرا و سرپایى حل و فصل مى شود و مجالى براى ارتباط محبت آمیز و مداوم اعضاى خانواده نمى ماند و دیگر این فرزند، فرزند خانواده خود نیست ، بلكه فرزند برنامه هاى تحمیلى نظام ماشینیسم و تكنولوژى مسلط فیلمهاى خارجى است .
صنعت و تكنولوژى كه امید مى رفت فرصت غفلت انسان را در جهت رسیدگى به اخلاق و رفتار و نیل به تعالى روحى زیاد كند و نجات بخش ‍ انسان از كار و روزمرگى باشد، وسیله اى براى بلعیدن فرصت فراغت انسان و ابزارى براى تنوع بخشیدن در مصرف براى مصرف بیشتر و ایجاد روحیه تجمل گرایى شده است .
((تلاش بیشتر براى رفاه بیشتر و رفاه بیشتر براى مصرف بیشتر)) گردونه دیوانه وارى كه هر روز در چرخش است و با به نسیان سپردن هدف و فراموشى مقصود آفرینش ، انسان در صحنه زندگى متحیر است و تمام جنبه هاى روحى و عواطف انسانى و احساسات و روحیه صادقانه خود را تحت تاءثیر فشارهاى روانى جامعه ، خرد كرده و به جاى حركت به سوى اهداف متعالى ، به طور ناخودآگاه و ناخواسته افكار و علایق غربى رفتار و شخصیت والدین و كودكان و نوجوانان را شكل مى دهد.
در جهان امروز، على رغم پیشرفتهاى مادى ، آدمى دچار یك نوع فقر عاطفى و معنوى است كه ریشه آن ، فقدان یك تربیت صحیح و نداشتن یك تفسیر درست از زندگى و عدم التزام عملى به وحدانیت خدا و عدم اعتقاد به مؤ ثر بودن او در زندگى است ، كه بالطبع ، موجب اضطراب ، دلهره ، نگرانى و پركردن اوقات با آرزوهاى واهى و همچنین حرص و ولع به گردآورى مال و جاه و مقام و مدرك از هر طریقى و به هر قیمتى گردیده و در نتیجه سبب زیر پا گذاردن ارزشها و آداب و سنن دینى شده است .
انسان امروز خود را گم كرده است . او بى تاب و پریشان از آینده اى مبهم و نامطمئن ، در اضطرابى مستمر به سرمى برد.
بدون تردید، سعادت انسان ، در تربیت صحیح با رعایت معیارها و ارزشهاى گرانقدر و اصیل اسلامى ، در دست یابى به حیات طیبه است " 1 ". از این رو، ما در پى این مقصود، در صدد چاره اندیشى برآمده ، با ارائه رهاوردها و برنامه هاى تربیتى ، براى خود و كودكانمان عزم گام برداشتن به سوى این هدف مقدس را داریم ، برنامه اى كه بین نیازهاى جسم و جان ، توازن و تعادل برقرار كند و نونهالان را براى فرداى زندگى آماده تر سازد. به طورى كه از شخصیتى والا برخوردار گردند و به منشها و عادتها و رفتارهایى كه از سیره ائمه معصومین علیهم السلام و الگوهاى حقیقى بشرى ، نشاءت گرفته است ، آراسته گردند تا به این ترتیب ، زمینه اى آماده و مستعد براى تجلى ایمان و انتخاب گزینشى خلاق فراهم گردد.

[رایکا]

فصل اول : تربیت

تربیت


دنیاى كودك ، دنیایى است مملو از صفا و صمیمیت ، به دور از فریب و دغل ، دنیایى پاك و بى آلایش ، دنیایى شگفت انگیز و زیبا. كودكان ، جهان را با روحیّه اى شاد و با چشمى پاك و بى آلایش و بى تكلیف مى نگرند، حیله ها و تزویرها و نیرنگها و پلیدیها در آنان راهى ندارد.
آنان پیش از این كه با مشكلات دنیاى بزرگترها رو به رو شوند و نیز قبل از آن كه از زندگى كار براى مصرف و مصرف براى كار و یا تلاش بیشتر براى اندوختن بیشتر، خسته و ملول و عصبى گردند و كاسه صبرشان لبریز شود، باید به فكر چاره بود و آنان را نجات داد. كودكان جگر گوشه هاى ما هستند، آنان میوه زندگى اند. باقیات و صالحات هستند و وسیله تجارت پر سود ما در این دنیا! آنان سرمایه هاى سرشار كشورند، كسانى هستند كه به زودى مسؤولیّتهاى سنگین اجتماعى و رسالت هدایت جامعه را به دوش خواهند كشید. اینان نوجوانان و جوانان امروز و سازندگان جامعه فردایند. بر ماست كه آنان را صحیح تربیت نماییم و براى مسؤولیّت آینده شان آماده سازیم .

[رایکا]

سه اصل اساسى در نظام تربیتى اسلام

یک- ((توحید و خدا محورى )):اوّلین اصل اعتقادى حاكم بر جهان بینى انسان


در اصول اعتقادى ما آنچه باید بر جهان بینى و اندیشه ها حاكم باشد توجه به خدا و یاد و ذكر اوست ، باید همواره خدا را حاضر و ناظر بر اعمال خود بدانیم و در تمام لحظات زندگى ، در خانه ، مدرسه ، محل كار و در همه موقعیّتها خود را در محضر پروردگار احساس كنیم .
تنها او را در زندگى مؤ ثّر بدانیم و محور همه تلاشها و رفتار و گفتارها خدا باشد، در این صورت است كه دیگر عمل ناشایستى از ما سر نمى زند و مرتكب گناه نمى شویم .
به سبب غفلت است كه انسان از مسیر كمال خارج مى شود و در مقابل ، یاد خدا موجب تصحیح انگیزه ها و اصلاح رفتار آدمى مى گردد.
در فرهنگ اسلامى ، مساءله تعلیم و تربیّت ، تعلیم و تزكیّه ، آموزش و پرورش ‍ دو جزء جدایى ناپذیر از یكدیگر بوده و هدف از بعثت انبیا را تشكیل مى دهند. در واقع ، هدف از نهضت و بعثت انبیا تعلیم و تربیّت انسانها بوده است .
اوّلین اصلى كه پیامبر بزرگوار اسلام (ص) به عنوان محتواى تعلیم و تربیّت انسانها اعلام كرد و تا آخرین لحظه هاى عمر در عمل و رفتار خویش بر آن پافشارى نمود، اصل توحید و یكتاپرستى بوده است : قولوا لا اله الاّ اللّه تفلحوا...؛ بگویید خدایى جز اللّه نیست تا رستگار و خوشبخت شوید. فلاح و رستگارى و نجات بشر در گرو اعتقاد و التزام عملى به وحدانیّت و یگانگى خداوند است " 2 ". در قرآن بیش از هر چیزى بر یگانگى و یكتایى خدا تكیه شده و این اصل بیش از شصت بار با عبارتهاى گوناگون آمده است : لا اله الاّ اللّه ، لا اله الاّ هو... لا اله الاّ انت ... لا اله الاّ انا... انّ الهكم لواحد....
لقمان علیه السّلام در مقام تعلیم و تربیّت فرزند خود، اوّلین اصلى را كه بیان مى كند، همان توجّه به وحدانیّت و یگانگى و یكتایى خداست . یا بنىّ لاتشرك بااللّه انّ الشّرك لظلم عظیم " 3 ".؛ اى پسرم ، به خدا شرك مورز، زیرا شرك ستمى بزرگ است .
همچنین حضرت ثامن الائمّه ، على بن موسى الرّضا علیه السّلام هنگام ورود به نیشابور، در آن استقبال با شكوه و تاریخى كه مردم از وى به عمل آوردند، در محیطى كه همه چشمها به او دوخته شده بودند و همه گوشها مشتاق شنیدن سخنان گهربار ایشان بودند، همین جمله را نقل مى كنند كه پدرم از پدرش و او از پدرش تا به پیامبر صلّى اللّه علیه و آله مى رسند كه او از جبرئیل علیه السّلام و او از خداى عزّوجل شنید كه فرمود: كلمة لا اله الاّ اللّه حصنى فمن دخل حصنى امن من عذابى ؛ اعتقاد به این كه جز اللّه خدایى نیست ، دژ استوار من است ؛ پس هر كس به این دژ وارد شود از عذابم محفوظ مى ماند.
" 5 ".
اعتقاد به یگانگى خدا و این كه همه قوت و قدرت و تاءثیرات در عالم به دست اوست ، اوّلین اصل تربیتى و مهمترین بناى اساسى در جهان بینى و نظام فكرى در تعلیم و تربیّت انسان است .
ایمان و اعتقاد به این اصل ، سبب تصحیح رفتار، اصلاح اخلاق ، تزكیّه نفس ‍ و پیشرفت و تعالى و رستگارى و خوشبختى انسان مى شود. همین اصل بود كه یقین را در سلمان ، شجاعت را در ابوذر، استقامت را در بلال و انفاق و ایثار را در خدیجه علیها السّلام و... جلوه گر ساخت .
از دیدگاه تعلیم و تربیّت اسلامى ، تمامى گرفتاریها و غم و غصّه ها و كج رفتاریها و انحرافات بشر در رفتار و اخلاق به علّت عدم ایمان و اعتقاد واقعى به یگانگى و یكتایى خداست ، چرا كه اعتقاد و ایمان به این حقیقت ، بازتاب گسترده اى در رفتار و عكس العملهاى فردى و اجتماعى انسانها دارد و همواره آنان را از لغزشها و خطاها و انحرافات گوناگون مصون مى دارد.
انسانهایى كه تنها خدا را در زندگى مؤ ثّر بدانند و به او توكّل كنند و تنها او را ((قاضى الحاجات )) و ((كافى المهمّات )) و حاكم بر سرنوشت خود بدانند، خصلتهاى پست و حقیر و رذایل اخلاقى همچون : ترس و طمع ، حرص و آز، حسد و كبر، عجب و غرور، دروغ و غیبت و ظلم و تجاوز و یاءس و ناامیدى در آنان رشد نمى یابد، زیرا ریشه و منشاء همه این رذایل اخلاقى به عدم اعتقاد و ایمان واقعى به یگانگى و یكتایى خدا برمى گردد.
ایمان و اعتقاد و التزام عملى به این حقیقت كه اللّه آفریدگار جهان و هستى بخش همه موجودات است و تنها او مؤ ثّر در وجود و دست اندركار سرنوشت انسانها و حاضر و ناظر بر اعمال است ، بینش و نگرش ما را نسبت به عالم دگرگون مى كند و تحوّلى در جهان بینى ما پدید مى آورد كه دامنه تاءثیرش در اعمال و رفتار و اخلاق و شخصیّت ما ظاهر مى گردد.
اعتقاد به این اللّه حقیقتى است زنده ، جاوید، استوار، دانا، قادر، ازلى ، ابدى ، یگانه ، بى نیاز، مهربان ، عادل ، مدیر، مدبّر، حكیم ،... بینش ویژه اى به ما مى دهد كه جهان را زنده ، پویا، با نظم ، هدفدار، دقیق و حساب شده بدانیم .
در نتیجه ، انعكاس این اعتقاد و ایمان در رفتار و اعمال و عكس العملهاى روزمره ما و در برخوردهاى فردى و اجتماعى ، در داخل خانه و محیط كار و جامعه و در مقابل كودك و بزرگسال ظاهر مى گردد.
از رسول اكرم صلّى اللّه علیه و آله و حضرت صادق علیه السّلام نقل گردیده است كه ((هر كس لا اله الاّ اللّه را با كمال اخلاص بگوید، داخل بهشت مى شود و اخلاصش به این است كه اعتقاد به ((لا اله الاّ اللّه )) او را از آنچه كه خداى عزّوجل حرام كرده است باز دارد)).
بدون تردید، بینش توحیدى در تصمیم گیریها و انتخاب ارزشها و روابط با دیگران ، اثر مى گذارد و بازتاب این بینش در عكس العملها و خلق و خوى متقابل فرد در محیط زندگى و در برابر دیگران ظاهر مى شود.
انفاق ، ایثار، خوش رفتارى با فرزندان ، خوش خلقى با مردم ، یارى رسانى به همنوعان ، ترك حسد، تكبر، غرور، خودخواهى و دیگر رذایل اخلاقى از آثار تربیّتى یكتاپرستى و یكتابینى با محتواى عمیق آن است .
تاثیر گسترده ایمان به توحید در زندگى به سبب این است كه انسان ، تنها خدا را قبله دل و هدف خود قرار داده و براى دست یابى به این مقصود همه تلاش و فعّالیّت خود را معطوف به جلب رضایت او مى گرداند. موحّدى كه به ارزش و اهمیّت معرفة اللّه پى برده است ، طبعا گرایش به زراندوزى در نظرش بى اهمیت مى شود، چون مادیات را تنها وسیله اى براى گذران زندگى مى داند نه هدف ، و منصب و مقام را مسؤولیّتى براى خدمتگزارى ، نه وسیله اى براى فخر فروشى و مال اندوزى و خودمحورى .
اینها همه تاءثیر عملى اعتقاد و ایمان به یگانگى و یكتایى خداست .
آنچه كه در اخلاق ، تحت عنوان رذایل و فضایل طرح مى گردد، به زیر بناى اعتقادى انسان مربوط مى شود و در واقع ، ظهور رذایل و فضایل اخلاقى در اعتقادات و جهان بینى و نگرش انسان ریشه دارد. انسانى كه خدا را حاضر و ناظر و مراقب اعمال و رفتار خویش مى داند، رفتار و كردارش را همسو با خواست و رضایت او كرده و بدین وسیله به سوى تعالى و كمال حركت مى كند. هیچ نیرویى جز خدا را در عالم مؤ ثّر نمى داند، از هیچ كس جز او حساب نمى برد و براى هیچ كس جز او كار نمى كند و تنها او در چشمانش ‍ بزرگ جلوه مى كند " 6 ".
" 7 ".
رسیدن به كمال اخلاقى امكان پذیر نیست ؛ مگر با شناخت خدا و اعتقاد و ایمان به یگانگى او؛ این شناخت حاصل نمى شود، مگر با تلاش و تفكّر در آیات و پدیده هاى آفرینش ، كه یكى از این پدیده ها خود انسان و نفس ‍ خویشتن است .
شناخت نفس ، موجب پى بردن به عظمت آفرینش و نیل به معرفة اللّه مى شود. از پیامبر اكرم صلّى اللّه علیه و آله نقل شده است كه فرمود:
من عرف نفسه فقد عرفه ربّه " 8 ".؛ كسى كه خود را بشناسد، خدا را شناخته است .
قرآن هم بر این اصل تكیه دارد: و فى انفسكم افلا تبصرون " 9 ".؛ در وجودتان (نفسهایتان ) چرا تاءمّل نمى كنید. بصیرت ؛ تاءمّل و تدبّر عمیق در نفس و شخصیّت انسان است .
على علیه السّلام نیز در این باره مى فرماید: افضل المعرفة معرفة الانسان نفسه " 10 ".؛ بالاترین شناخت انسان ، شناخت نفس خودش است .
و نیز مى فرماید: عجبت لمن یجهل نفسه كیف یعرف ربه ؛ تعجّب مى كنم از كسى كه خودش را نمى شناسد، چطور خدا را مى شناسد " 11 ".؟
و من عرف نفسه فقد انتهى الى غایة كلّ معرفة و علم ؛ كسى كه خود را شناخت به بالاترین درجه معرفت و دانش دست یافته است " 12 ".
با شناخت نفس است كه در صدد تزكیّه و تربیّت خود بر مى آییم و اگر نفس ‍ را نشناسیم ، نمى دانیم كه چگونه و در كجا چه رفتارى از خویش نشان دهیم .
تغییر در جهان بینى انسانها با اعتقاد واقعى و التزام عملى به توحید و تغییر در رفتار انسانها با تزكیّه و تقوا امكان پذیر است ؛ قد افلح من زكّاها... " 13 ". و قد افلح من تزكّى ... " 14 ".؛ رستگار شد كسى كه (نفسش را) تزكیّه كرد.
بنابراین ، شناخت نفس ، معرفت به خدا و تزكیّه نفس ، اساس و محور تعلیمات انبیا بوده و در نظام تعلیم و تربیّت اسلامى دو اصل مهم به شمار مى روند.
ما معلّمان و مربّیان كه عهده دار ساختن شخصیّت كودكان و نونهالان هستیم ، باید خویشتن خویش را بشناسیم و به تربیّت و تزكیّه آن بپردازیم . شناخت شخصیّت و روحیّه كودكان به مراتب دشوارتر و پیچیده تر از شناخت بزرگسالان است . یك بزرگسال ، احساسات و عواطف خود را به سادگى ظاهر مى سازد و بیان مى كند، ولى یك كودك خواسته ها و تمنیّات روحى و عاطفى پیچیده خویش را نمى تواند به سادگى بیان كند؛ گر چه به شكلى سمبلیك با رفتار و عكس العملهاى خویش آن را اظهار مى كند، ولى بسیار پیچیده و مبهم است به گونه اى كه جز با آشنایى و آگاهى نسبت به اصول روان شناسى و مبانى تعلیم و تربیّت اسلامى ، نمى توان به آن پى برد.

[رایکا]

دو- ((تقوا)) اصل حاكم بر رفتار و اعمال


در بینش اسلامى رفتار و اعمال انسان باید بر مبناى تقوا باشد؛ چرا كه در پیشگاه خداوند، ارزشمندترین انسانها باتقواترین آنهاست .
تقوا؛ یعنى ، نگه داشتن خود از خطا و انحراف ، خویشتن دارى ، در عمل خدا را در نظر داشتن .

[رایکا]

سه- ((ابتلا)) اصل حاكم بر بینش و نگرش انسان در ارتباط با حوادث جهان


انسان در این جهان براى رسیدن به كمال آفریده شده است و زندگى وى در دنیا یك دوران محدود و مقدّماتى براى خودسازى و پرورش استعدادهاى اوست كه نتیجه آن در آخرت ظاهر مى گردد.
بنابراین ، همه حوادث ، و رویدادها و دریافت نعمتها و نقمتها، به خاطر آزمایش است ، و نباید به خوشیهاى دنیا دل بست ، یا از رنجهاى آن دل گیر شد، بلكه رویدادها را باید وسیله اى براى كسب ارزشها و رسیدن به ترقّى و كمال تلقّى كرد.
در برخورد با نقمتها و حوادث تلخ صبر و پایدارى نمود و بردبارى را نباید از دست داد و با برخوردارى از نعمتها و حوادث شیرین نباید سرمست و مغرور شد؛ انسانى كه چنین بینشى داشته باشد، همواره رفتارى آرام و تواءم با حلم و بردبارى و صبر و استقامت خواهد داشت .
اگر انسانها این سه اصل را همیشه در نظر داشته باشند، آن وقت رفتارشان در زندگى تفاوت خواهد كرد، رفتارى انسانى ، الهى خواهند داشت و چون خود تربیّت و تهذیب شده اند، مى توانند فرزندان خود را نیز به طور صحیح تربیّت نمایند.

[رایکا]

طرح و بناى شخصیّت كودكان


اگر شما ندانسته طرح و اجراى بناى ساختمان مسكونى خود را به فردى واگذار كنید و پس از گذشت مدّتى ، معلوم شود كه فرد مورد نظر، آگاهیهاى لازم را جهت بنا و پى ریزى ساختمان نداشته ، و تنها تماشاگر ساختمانهاى دیگران بوده و با این كار خود، هزینه هاى فراوانى بر شما تحمیل كرده است چه خواهید كرد؟
در حالى كه اگر چنین اتّفاقى رخ دهد، خسارات مادّى بر شما وارد شده ، كه جبران و ترمیم آن در طول زندگى امكان پذیر بوده و غیر ممكن نخواهد بود. البته باید توجّه داشت كه در پى ریزى بنا و ساختمان مسكونى امرى نادیده و پوشیده و غیر محسوس وجود ندارد، بلكه آنچه مشهود است و با آنها سروكار داریم ، امورى محسوس و دیدنى از قبیل گل و آجر، آهن و سیمان ، گچ و آهك و ... مى باشد.
با این حال ، انجام چنین كارى به اطّلاعات فنى درباره پروژه ساختمان سازى ، تفكّر و اندیشه ، برنامه ریزى و تجربه كارى و پى گیرى مداوم نیاز دارد تا بتوان به گونه اى مطلوب از عهده بناى ساختمان بر آمده و به نحو احسن آن را به پایان برد.
اما بسیارى از ما در ساختن و پرورش شخصیّت وجودى و پى ریزى بنیادهاى تربیّتى و شخصیّتى فرزندانمان ناآگاهانه و بدون احساس ‍ كوچكترین مسؤولیّتى و بدون صرف وقت و در نظر گرفتن نقشه و اندیشه اى عمل مى كنیم و لحظه اى به این موضوع فكر نمى كنیم كه بدون شناخت شخصیّت كودك و در نظر گرفتن شرایط لازم تربیّت و همچنین بدون آشنایى " 15 ". با اصول و مبانى تعلیم و تربیّت اسلامى ، گام برداشتن در زندگى ، عواقب شوم و زیانها و خسارتهاى جبران ناپذیرى در پى خواهد داشت و ما را دچار غم و اندوه و پشیمانى خواهد نمود كه در این صورت ، دیگر راه باز گشت نخواهیم داشت " 16 ".
بارى به هر جهت زندگى كردن ، هر گونه برخورد نمودن ، در برخوردها و رفتارهاى خانوادگى ، توجّه به نیازهاى كودكان نداشتن ، اقتضاى سن و ظرفیّت آنان را در نظر نگرفتن و پایبند به هیچ یك از ارزشهاى والاى تعلیم و تربیّت نبودن ، موجب زیانهاى بزرگى مى شود كه به آسانى جبران پذیر نیست . هر چند به خیال خود، كارهاى شخصى مان بسیار خوب و عالى باشد! قل هل ننبّئكم بالاءخسرین اعمالا # الّذین ضلّ سعیهم فى الحیوة الدّنیا و هم یحسبون انّهم یحسنون صنعا " 17 ".؛ بگو! آیا شما را آگاه كنیم كه رفتار چه كسانى بیش از همه به زیانشان بود؟
آنهایى كه سعى و تلاششان در زندگى دنیا تباه شده و خیال مى كردند كه كارى نیكو انجام مى دهند.

[رایکا]

موضوع تعلیم و تربیّت


موضوع تعلیم و تربیّت ، ((انسان )) است كه از پیچیدگى روحى ، لطافت عاطفى ، دقّت عقلى و ظرافت احساسى خاصّى برخوردار است . عدم آشنایى با روشها و اصول علمى تعلیم و تربّیت ، ما را در سراشیبى ، دشواریها و ناهنجاریهاى روانى به پیش خواهد برد. مع الاسف در خانواده ها تربیّت فرزندان و كودكان ، معلول خلق و خوى والدین و تابع عادت و عدم آگاهى آنان به مسائل اساسى تربیّت است ، كه در نتیجه این عدم توجّه ، اغلب كودكان از انضباط فردى و اجتماعى محروم بوده و در زندگى با آداب و اخلاق اسلامى بیگانه و فاقد اعتماد به نفس ، شجاعت و عزم و اراده اند.
پرداختن به خویشتن و احساس وظیفه نسبت به تربیّت خود و خانواده خود، اساسى ترین وظیفه ماست ، یا ایّها الّذین آمنوا قوا اءنفسكم و اءهلیكم نارا... " 18 ".؛ اى كسانى كه ایمان آورده اید، خود و خانواده خویش را از آتش جهنّم نگهدارید.
این مساءله حیاتى كمتر مورد توجّه قرار مى گیرد و اكثرا زرق و برقها و مطامع و آرزوهاى دور و دراز، ما را از صحیح زندگى كردن غافل كرده و از وظیفه اصلى مان باز داشته است ، به طورى كه در برخورد با دیگران رعایت هیچ گونه آداب و اخلاق اسلامى را نمى كنیم و معلوم نیست این آداب و اخلاق ، كى و كجا و در چه زمانى باید رعایت شود. هرگز درباره رفتار خود نمى اندیشیم و رفتار و كردارمان در برخورد با اعضاى خانواده و افراد جامعه را به حساب نمى آوریم و هیچ گونه مراقبت و محاسبه اى در اعمال خود انجام نمى دهیم و تمام هوش و حواس خود را صرف كارهاى به ظاهر مهمتر و پرسودتر و پرموقعیّت تر... و آرزوهاى دور و دراز و خیالى خود مى كنیم و از سود و زیان حقیقى و گذشت عمر خویش غافلیم و محصور در حصار عادتها و خواسته هاى نفسانى و حبسنى عن نفعى بعد اءملى " 19 ". كارهاى واجب و لازم را از جمله كارهاى پیش پا افتاده مى پنداریم ؛ كار با كودكان را از مقوله كارهایى مى دانیم كه وقت اضافه مى خواهد و مربوط به افراد بیكار است ؛ دور از شاءن و مقام و موقعیّت خود مى دانیم كه وقتمان صرف كار با كودكان شود و چیزهاى مهمترى وجود دارد؛ فرزندان را باید به مادرشان سپرد تا بزرگ شوند، بعد كه بزرگ شدند باید درباره آنان تصمیم گرفت و جدّى برخورد كرد. در چنین خانواده اى كودك قادر به رشد و تعالى نخواهد بود و به علّت تسلّط و نفوذ حیرت آور برنامه هاى تلویزیون ، ارتباط بین فرزندان و پدر و مادر خانواده ، قیچى شده و هر كس شب و روز خود را، به دنبال كارهاى خود سپرى مى كند و هر كس ‍ به خاطر خواسته هاى خود به گرد آرزوهاى خویش مى چرخد... قرآن مى فرماید: والعصر، انّ الانسان لفى خسر، الاّ الّذین آمنوا و عملواالصّالحات ....
معلّمان و مربّیان نسبت به حقوق افراد تحت تربیّت خود، مسؤولیّتى بس ‍ بزرگ دارند و باید در راه شناخت و رعایت وظیفه خود نسبت به دانش آموزان سعى و تلاش نمایند، چرا كه بدون شناخت و آگاهى ، در پى ریزى و سازماندهى شخصیّت كودكان ، گام برداشتن گناهى است نابخشودنى كه دیگر، قابل جبران نمى باشد.
O مهمترین وظیفه والدین و مربّیان ، شناخت كودكان و درك و تحلیل حالات و رفتار آنان است و مخصوصا توجه به این نكته است كه در برخوردها و ارتباط خود با كودكان ، نهایت صبر و بردبارى و تحمّل و خویشتن دارى را نشان دهند، زیرا به تجربه ثابت شده : والدینى كه در رفتار با فرزندانشان از صبر و بردبارى و حوصله كافى برخوردار هستند، بیشتر در فرزندشان نفوذ دارند و بیشتر مورد توجّه آنان قرار مى گیرند و آنان كه در زندگى كم حوصله اند، نمى توانند با فرزندان خود ارتباطى صمیمانه و نزدیك برقرار نمایند.
والدین نباید همیشه انتظار داشته باشند كه كودكان ، كارها را دقیق و بى اشكال به پایان برسانند. باید همواره از انتقاد و اعتراض نسبت به اعمال و رفتار كودك جدّا خوددارى كرد و با تشویق و ستایش از زحمات و كارهاى خوب و تكیه بر نقاط مثبت وى او را هدایت و ارشاد كرد.

[رایکا]

پایه ریزى شخصیّت اخلاقى كودك


شخصیّت انسان و اساس خصوصیّات اخلاقى وى از ابتداى كودكى - بخصوص در سالهاى اوّلیّه عمر - پایه ریزى مى شود " 20 ". علاقه فراوان به فراگیرى و انعطاف پذیرى عمیق در برابر تاءثیرات رفتار و عكس العملهاى والدین و اطرافیان ، ویژه مرحله خردسالى و قبل از ورود به دبستان است ؛ به همین دلیل ، همه معلومات ، عادتها، عكس العملها، ویژگیهاى اخلاقى اى كه در این دوران ، تحصیل مى گردد، به طور ریشه دار و مستحكم و عمیق در روح كودك باقى مانده و بناى اصلى شخصیّت و سازمان و شاكله وجودى او را تشكیل مى دهد و بر اساس آن ، شخصیّت او شكل مى پذیرد.
بنابر تحقیقاتى كه به وسیله دنشمندان رفتارشناس صورت گرفته است ، بیشتر نابسامانیها و بزهكاریهاى رفتارى در بزرگسالان ، نتیجه تربیّت غلط و برخورد ناصحیح در دوران اوّلیّه رشد و آغاز سالهاى زندگى است .
در واقع ، اساس و پایه اصلى شكل گیرى شخصیّت انسان در دوران هفت سال اول زندگى است ؛ همان دوران حساسى كه كودك در كنار والدین به سر مى برد.
این دوران ، مهمترین مرحله زندگى یك انسان و به تعبیر پیامبر اكرم صلّى اللّه علیه و آله دوران سیادت و آقایى انسان به شمار مى رود؛ پیامبر اكرم صلّى اللّه علیه و آله فرمود: الولد سیّد سبع سنین ، و عبد سبع سنین ، و وزیر سبع سنین " 21 ".
این دوران ، تنها مقدّمه رشد و زندگى انسان نیست ، بلكه دوران بى مانند و حسّاس و پراهمیّت یك انسان است و پیش بینى این كه طفل امروز در آینده به چگونگى انسانى تبدیل خواهد شد تا حدود زیادى با این مساءله در ارتباط است كه در سنین خردسالى در دامن چه كسى پرورش یافته و از چه پستانى شیر خورده و از چه مالى تغذیه كرده و در چه محیطى زندگى كرده و با چه كسانى معاشرت داشته و اطرافیان وى چه تاءثیراتى در روح و فكر و قلب او بر جاى گذاشته اند؟
اگر كودكى در دوران طفولیت و قبل از دبستان و همچنین دوران ابتدایى و دبستان در خانواده اى پاك و پرمهر و محبت و سرشار از عشق و ایمان به خدا پرورش یافته و عملا با روشها و اصول تربیّتى اسلام رشد یافته باشد، قدرت تفكّر و اندیشه وى در جهت شناخت پدیده هاى طبیعى عالم و در ارتباط با مبداء آفرینش در جهت درك واقعیّتهاى زندگى به صورتى خلاّق پرورش مى یابد؛ در حالى كه اگر در این دوران پربار و حسّاس تربیّتى ، از چنین موقعیّتهایى محروم باشد، جبران آن در سنین بالاتر مشكل و در بعضى از مواقع غیر ممكن است . از وصیّتهاى امیرالمومنین ، على علیه السّلام به فرزندش امام حسن علیه السّلام است كه مى فرماید: انّما قلب الحدث كالارض الخالیة ما القى فیها من شى ء قبلته فبادرتك بالادب قبل ان یقسو قلبك و یشتغل لُبك " 22 ".؛ البته دل كودك همچون زمینى خالى است كه هر بذرى در آن پاشیده شود مى پذیرد؛ پس من پیش از آن كه قلبت سخت شود و فكرت به امورى دیگر مشغول شود، به ادب و تربیّت تو مبادرت ورزیدم . دوران خردسالى دورانى است كه اگر كودك در زمینه هاى مربوط به پرورش عواطف و احساسات ، از جمله احساس همدردى ، شادى ، ابراز مهر و محبّت ، برقرارى ارتباط سالم با دیگران و سازگاریهاى اجتماعى و ... تحت مراقبت و تعلیم و تربیّت صحیح اسلامى - كه از ایمان و اعتقاد به خدا سرچشمه گرفته است - قرار نگیرد، به یك انسان خودخواه و بى عاطفه و عارى از مهر و محبّت و حسّ قدرشناسى نسبت به دیگران و سایر افراد خانواده و اجتماع ، تبدیل خواهد شد.
تنها با الهام از مكتب گرانقدر اسلام و بهره گیرى از دستورها و اخلاق و شیوه زندگى ائمّه معصومین علیهم السّلام و استفاده از دعاها و سایر آداب و سنن اسلامى در جهت تزكیّه و تصفیه روح خویش است كه مى توان در مواجهه با واقعیّتهاى طبیعى از صبر و استقامت لازم - كه ویژه یك انسان مومن مسلمان است - برخوردار بود. نباید در انجام رسالت بزرگ تربیّت كودكى كه خداوند او را براى پرورش و هدایت به دست ما سپرده است ، وى را از صحنه هاى طبیعى و نگرانیهاى زندگى دور نگاه داریم ، بلكه باید او را با كمال عطوفت و مهربانى و به تدریج با واقعیّتهاى عینى زندگى آشنا سازیم ؛ همچنین نباید سعى و تلاش و همّ و غمّ مداوم ما تنها در جهت تاءمین وسایل رفاه و آسایش و راحت طلبیها و خوش گذرانیهاى مادّى وى باشد، بلكه باید به پرورش روح و روان او بپردازیم و او را با ارزشها و موازین اخلاق اسلامى آشنا كنیم ، به گونه اى كه تنها خواست و میل خود را در نظر نگیرد، بلكه كم كم با مسائل و روابط اجتماعى آشنا شده و در آینده نسبت به نگرانیها و غم و اندوه و گرفتاریهاى دیگران احساس مسؤولیّت كند و این كه چه كمكى به دیگران مى تواند بكند برایش اهمیّت داشته باشد و با این سخن گرانقدر پیامبر اكرم صلّى اللّه علیه و آله كه مى فرماید: من اصبح و لم یهتمّ باءمور المسلمین فلیس بمسلم " 23 ". آشنا شود.
جوانه هاى كمك به دیگران از همین دوران رشد آغاز مى شود و كودك با مهر و محبّت امروز، انسان ایثارگر فردا خواهد شد. احساسات و عواطف در دوران كودكى ، بسیار حسّاس و لطیف است و در این دوران ، شكل گیرى عواطف و درك مسؤولیّتها و تشخیص ارزشها و اهمیّت دادن به آنها و این كه آیا در آینده ، بینشى مادّى یا الهى پیدا خواهد كرد و این كه آیا یار و یاور مظلومان و دشمن ستم پیشگان خواهد بود، مشخص خواهد شد.
بالاخره ، كمك به دیگران در مقابل حوادث زندگى و توجّه به زیر دستان و محرومان در پرتو تقرّب به خدا تحت تعلیم و تربیّت فرهنگ اسلامى شكل گرفته و این ارزشها در كودكى به انسان منتقل مى شود. از این رو، باید تمام برخوردها و واكنشهاى تربیّتى خانواده ها بسیار حساب شده و در جهت رشد و شكوفایى ارزشهاى اخلاقى - اسلامى باشد و در همه حالات و شؤ ونات زندگى ، رفت و آمدها، نشیت و برخاستها، خوردن و خوابیدنها، ... و در همه لحظه هاى مختلف زندگى كه والدین و اطرافیان كودك با وى در تماس هستند، همه و همه باید به طور آگاهانه و بر اساس مبادى آداب و سنن اسلامى ، دقیقا رعایت گردد و تمام حركتها و فعّالیّت ها با یاد و ذكر و خدا آغاز شود و با حمد و ستایش پروردگار پایان پذیرد.
باید همواره به كودك شخصیّت داد و او را در جهت آماده سازى و پذیرش و احساس مسؤولیّت ، محترم شمردن شخصیّت والاى دیگران ، درك موقعیّت آنان با روحیّه اى سخاوتمندانه و كرامت نفس در ارتباط و كمك به دیگران پرورش داد. حتّى در زندگى و موقعیّت خانواده ، كودك نباید خود را جداى از اعضاى خانواده تصوّر كند و در مسؤولیّتها و كارهاى روزمره زندگى - ولو در حدّ توان - شریك نباشد. معلّمان و مربّیان نیز مسؤولیّت دارند با طرح ارزشهاى والاى اخلاقى در قالب قصّه ها " 24 ". و داستانها و سرگذشت زندگى بزرگان و ائمّه معصومین علیهم السّلام با زبانى ساده و دلنشین ، روح و روان كودك را با پاكیها، صداقتها، رشادتها، كرامتها، ایثارها و گذشتها آشنا ساخته و صیقل دهند. البته توفیق در این امر مهم ، مستلزم برخوردارى و آشنایى پدر و مادر، اعضاى خانواده و اولیا و معلّمان و رسانه هاى ارتباط جمعى با ارزشهاى اصیل و اخلاق و آداب سنن اسلامى است . این جاست كه نظم و انضباط صحیح و برقرارى هماهنگى و ارتباط بین این سه نهاد (خانه و مدرسه و رسانه ارتباط جمعى ) در طول دوران تحصیل و تعلیم و تربیّت از ضروریّات است .
متاءسّفانه برخى از والدین یا مربّیان ، قادر به درك كامل مفهوم واقعى انضباط و یا نقش بارز آن در رشد و نمو كودك نیستند؛ به همین دلیل در برخورد با كودكان خود نمى دانند چگونه قاطعیّت را همراه با مهربانى و نظم و انضباط و ادب در تعلیم و تربیّت به منزله رها كردن تربیّت به حال خود و اتلاف وقت و عمر نونهالان است ؛ لا میراث كالادب " 25 ".
انضباط در تعلیم و تربیّت نه به منظور محدود كردن و یا تحت فشار قرار دادن شخصیّت كودك ، بلكه برخورد مطلوب و متناسب با سن كودك است ، به طورى كه بر اساس آن ، رفتار كودك شكلى منطقى به خود گرفته و در زمان و مكان مختلف با توجه به تواناییهایش پاسخى مناسب ارائه مى دهد، و در آینده مى آموزد كه چگونه از وقت و امكانات خود كمال استفاده را نموده و در كارها اعتماد به نفس پیدا كند.
به موازات انضباط، باید احترام به كودك نیز مورد توجّه خاص قرار گیرد، چرا كه احترام متقابل ، مبنا و اساس روابط بین مربّى و كودك بوده و در این صورت است كه كودك در مقابل دستورها - به مثابه تبعیّت از همسالان - تسلیم شده و از خودسریهاى بى رویه جلوگیرى مى شود. خواسته هاى صحیح و معقول و پى گیر و در عین حال قاطع والدین ، كودك را در یافتن روشهاى صحیح رفتارى یارى مى دهد.

[رایکا]

توجّه به همه جنبه هاى شخصیّت


چون تعلیم و تربیّت اسلامى ، توجّهى به همه خصوصیّات و ویژگیهاى آدمى دارد و هدف آن ، شكل بخشیدن به كلّ شخصیّت انسان است نه پرورش بعضى از جنبه ها و غفلت از برخى دیگر؛ لذا در مكتب اسلام ، انسان مومن شخصیّتى چند بعدى دارد و باید در همه زمینه ها استعدادهایش شكوفا شود و از طرف دیگر، یك وحدت و هماهنگى در شخصیّت ، گفتار و رفتارش مشاهده شود. جریان تربیّت در صورتى نتیجه بخش خواهد بود كه كودك از محتواى تعلیم و تربیّت اسلامى - كه تمامى دستورها و آداب و احكام آن در زمینه هاى مختلف هماهنگ با یكدیگرند - برخوردار گردد و پرورش او نیز با موفقیّت انجام پذیرد، زیرا در امر تعلیم و تربیّت اسلامى ، توجّه به بعضى از مسائل تربیّتى و غفلت از بعضى دیگر موجب انحراف اخلاقى و پرورش یك بعدى انسان خواهد شد؛ چنان كه در طول تاریخ این امر اتّفاق افتاده و شخصیّتهاى یك بعدى براى خود و جامعه مضر بوده اند و هر یك با اعمال نظر خود، جامعه را به سمتى انحرافى كشانیده اند .
O مساله دیگر، هماهنگى بین زمان و اصول تربیّتى مناسب است . رعایت این اصل كه در چه زمانى چه چیزى را باید به كودك آموخت ، موجب موفقیّت اولیا و مربّیان در امر آموزش خواهد شد. باید توجّه داشت كه كودك همواره در حال تاءثیرپذیرى است و این امر تنها منحصر به شرایط معیّن یا زمان معیّن آموزش رسمى نمى شود، بلكه در فرصتهاى دیگر نیز كودك ، تحت تربیّت و آموزش غیر رسمى قرار دارد و چه بسا آموزشهاى غیر رسمى ، تاءثیر بیشترى از آموزشهاى رسمى داشته باشند.
عوامل مهم دیگر كه در تربیّت كودك و شكل گیرى شخصیّت وى به طور غیر مستقیم و غیر رسمى تاءثیر مى گذارند، عبارتند از:
1- نحوه ارتباط و هماهنگى پدر و مادر با یكدیگر.
2- دوستى و معاشرت با اطرافیان ، همسالان ، همسایگان و فامیل .
3- شخصیّتهایى كه در مقابل او قرار گرفته اند و افراد مهمّى كه كودك در زندگى ، با آنها در تماس و ارتباط است .
4- معیارها و ارزشهایى كه كودك بر اساس آن تهدید یا تنبیه مى شود.
5- حوادث و مسائلى كه در زندگى كودك ، پیش مى آید و نحوه برخورد اطرافیان با آنها.
6- ارزشهایى كه خانواده براى كودك ، مهم جلوه مى دهند.
7- چگونگى گذراندن اوقات فراغت .
8- و مهمتر برنامه هاى رسانه هاى ارتباط جمعى است .