جایگاه اخلاق در دین اسلام

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

در دین اسلام اخلاق دارای جایگاهی ویژه و مقامی بلند است ، تا جایی که پیامبر صلَّی الله علیهِ وسلَّمَ هدف از رسالت اسلام را در کامل نمودن اخلاقهای شایسته خلاصه نموده است این محتوای فرموده ی پیامبر صلَّی الله علیهِ وسلَّمَ است که می فرماید :
{ إنَّما بُعِثتُ لأتَمِّمَ مکارمَ الاخلاق } خداوند مرا برانگیخته است تا که اخلاق نیکو را کامل کنم . این فرموده ی پیامبریک حقیقت و واقعیت است ؛
چرا که همیشه ملاحظه می کنیم که هدف از تکلیف انسان به عبادت چه اجمالی وچه تفصیلی ، اصلاح اخلاق و سلوک انسان بوده است ، در آیه های اجمالی می فرماید : { يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمْ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ( بقره/21) } ای مردم! خدای را بپرستید ، آنکه شما را و کسانی را آفریده است که پیش از شما بوده اند ، تا راه پرهیز گاری گیرید . وبر سبیل تفصیل این فرموده ی خداوند را می خوانیم که می فرماید :
{ وَأَقِمْ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهَى عَنْ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ (عنکبوت/45) }
و نماز را چنانکه باید بر پای دار . مسلماً نماز ( انسان) را از گناهان بزرگ و از کارهای ناپسند ( در شرع) باز می دارد ، و قطعاً ذکر خدا و یاد الله (از هرچیز دیگر ) والاتر و بزرگتر است ، و خداوند می داند که شما چه کارهایی را انجام می دهید .
و در شأن روزه می فرماید : { يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمْ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (بقره/183)} ای کسانی که ایمان آورده اید ! روزه بر شما واجب شده است همانگونه که که بر کسانی که پیش از شما بوده اند واجب بوده است ، تا باشد که پرهیزگار شوید

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

و در شأن زکات می فرماید :
{ خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ (توبه/103)} ای پیغمبر از اموال آنان زکات بگیر تا بدین وسیله ایشان را پاک داری ، و ایشان را بالا بری ، و برای آنان دعا وطلب آمرزش کن که قطعاً دعا و طلب آمرزش تو مایه ی آرامش ایشان می شود و خداوند شنوای (دعای مخلصان و ) آگاه ( ازنیات همگان) است .
پس جای تعجب نیست که سلف صالح ما دین را به اخلاق تعبیر نموده اند ، و امام ابن قیم – رحمه الله – دین را اینگونه تعبیر می نماید : « دین اخلاق است ، هرکس چیزی بر اخلاق بیافزاید بر دین افزوده است و هرکس چیزی از اخلاق بکاهد از دین کاسته است » .
ارزش اخلاق حسنه برای فردهنگامی که به این نتیجه رسیدیم که اخلاق نیکو دارای چنین مقام و منزلتی است ، باید اطمینان داشته باشیم که اسلام برای اخلاق حسنه فضیلتی بزرگ قائل شده و در مقابل آن نیز اجری بزرگ را به ما وعده داده است :
با اخلاق انسان به دوستی خداوند نائل میشود ( خداوند او را دوست می دارد) هنگامی که از پیامبر صلَّی الله علیهِ وسلَّمَ پرسیده شد ما احبُّ عباداللهِ إلی الله ؟ قال أحسنُهُم أخلاقاً خداوند کدام یک از بندگان خود را بیشتر دوست دارد ؟
فرمودند: کسانی که اخلاق آنها از همه بهتر باشد .
بعد از اینکه خداوند کسی را دوست بدارد محبت او در دل مردم نیز قرار می گیرد و دوستی مردم را نیز بدست می آورد پیامبر صلَّی الله علیهِ وسلَّمَ به این مطلب اشاره کرده و فرموده است :
( إذا احب اللهُ عبداٌ نادی جبریلَ إنِّی أُ حبُّ فلاناٌ فأحبه ، فیحبه جبریل ، ثمّ ینادی جبریلُ أهلَ السماءِ : إنَّ اللهَ یحبُّ فلاناٌ فأحبوه فیحبه اهل السماء ، ثم یوضع له القبول فی الأرض )
هرگاه خداوند کسی را دست بدارد به حضرت جبرئیل می گوید من فلان شخص را دوست دارم تو هم او را دوست بدار ، پس جبرئیل هم او را دوست می دارد ، سپس جبرئیل در میان اهل آسمان صدا می زند ای اهل آسمان :
خداوند فلان شخص را دوست دارد شما هم او را دوست بدارید ، سپس قبولیت و محبوبیت او در دل مردم نیز قرار می گیرد .

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

با اخلاق حسنه کفه ترازوی اعمال خوب انسان در روز قیامت سنگین می شود ، این فرموده ی پیامبر صلَّی الله علیهِ وسلَّمَ را بخوانید که می فرماید : { هیچ چیزی در ترازوی اعمال انسان در روز قیامت از اخلاق حسنه سنگین تر نیست ، }
پس هرگاه اخلاق حسنه با عمل اندک هم در ترازو گذاشته شود کفه ی ترازو سنگین شده و انسان نجات پیدا می کند .. مگر داستان آن زنی که در حضور پیامبر صلَّی الله علیهِ وسلَّمَ از او نام برده شد را نشنیده اید که گفته شد : نماز و روزه اندک دارد و صدقه ی او تنها این است که غذاهای اضافی را به گربه های گرسنه می دهد ولی همسایه اش را اذیت نمی کند ، پیامبر صلَّی الله علیهِ وسلَّمَ فرمود ( هی فی الجنة) او در بهشت است .
اما اگر اخلاق سیئه در ترازوی اعمال گذاشته شود کفه ی ترازو سبک شده و انسان هلاک می گردد هرچند عبادت بسیار و عمل زیاد هم داشته باشد ، این همان نتیجه و جایگاه زنی است که با کثرت نماز و روزه و صدقه معروف بود اما همسایه هایش را آزار و اذیت می داد ، پیامبر صلَّی الله علیهِ وسلَّمَ فرمود ( هی فی النار ) او در آتش است .
ارزش اخلاق حسنه برای جامعهاسلام ثابت نموده است که اساس وزیر بنای هرجامعه و درخشیدن تمدن و دوام عزت و قدرت آن در گرو اخلاق است ، هرگاه اخلاق سقوط کرد جامعه نیز سقوط خواهد کرد

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

چه زیباست قول شاعر فرزانه شوقی که می گوید : إنَّما الأمم الاخلاق مابقیت فإن هُمو ذهبت اخلاقُهُم ذَهَبِوا حیات وبقای هر جامعه ای بستگی به ثبات اخلاقی آن جامعه دارد اگر پایه های اخلاق در آن اجتماع متزلزل یا رو به انحطاط رفت حیات آن جامعه نیز رو به ورشکستگی می رود .
از جامعه ای که عدالت ، برابری و آزادی بر آن حاکم است ، و افراد آن بر اساس برادری و مهربانی و تعاون با یکدیگر تعامل دارند چه انتظاری باید داشت ؟ ! همانا آن امت – بدون شک – امتی قوی ، انقلابی ، پابرجا و امانتدار است ، و عکس این قضیه نیز صادق است ، شیخ الاسلام ابن تیمیه (رحمه الله ) این مفهوم را تأیید کرده و می فرماید :
خداوند دولت عادل را دوام می بخشد هرچند کافر هم باشد ، و دولت ظالم را زود از بین می برد و به آن دوام نمی بخشد هرچند مسلمان هم باشد . اما هنگامی که اخلاق حاکم می شود تاریخ اسلام نمونه های بارزی از حکومت اخلاقی اسلام را به ما تقدیم می دارد :
باچشم بصیرت به این مطلب بنگرید : هنگامی که پیامبر صلَّی الله علیهِ وسلَّمَ لشکریان مجاهد در راه خدا را روانه ی جهاد می کند به آنها چه توصیه هایی می نماید ؛ کسی که از میدان جنگ فرار کرد او را دنبال نکنید ، به زخمیها حمله ور نشوید ، زنان ، کودکان و پیر مردان را نکشید ، برای راهبانی که در صومعهایشان مشغول عبادت هستند ایجاد مزاحمیت ننمایید و هیچ درختی را قطع نکنید .. نمونه ای دیگر :
هنگامی که فاتحین اسلام در شام احساس کردندکه نمی توانند در مقابل رومیان از اهل آنجا دفاع کنند و به احتمال اینکه شاید رومیان بر آنها غالب شوند ، آن دیار را از آنها باز پس بگیرند و آنها را شکست دهند به نظر شما چه عکس العملی از خود نشان دادند ؟
مسلمانان مالی را که از مسیحیان آنجا در مقابل دفاع از آنها گرفته بودند را به آنان برگرداندند اما مردم آنجا در مقابل این اخلاق نیکو دهشت زده شده و به آنها گفتند : به خدا سوگند عدالت شما در نظر ما از ظلم آنها بهتر است ، ودر مقابل آنها نیزبا همکاری مسلمانان به مقابله با رومیان پرداختند تا اینکه آنها را شکست داده و به عقب راندند. حالت عمرو بن عاص – رضی الله عنه – با ارمانوسه دختر مقوقس حاکم مصر که پدرش او را فرستاده بود تا به ازدواج قسطنطین پسر هرقل در آید را در نظر بگیرید ؛ هنگامی که در اسارت مسلمانان افتاد ، عمرو بن عاص – رضی الله عنه – او را آزاد می کند و با احترام او را در حفظ و نگهبانی لشکری به فرماندهی قیس بن ابی العاص اسهمی به سوی مقوقس برمی گرداند .
به صلاح الدین ایوبی بنگرید که چگونه پزشک مخصوصش را مأمور می کند که فرمانده مسیحیان ریتشارد شیر دل را معالجه کند ، و این را هم فراموش نکرد که دارو هدایایی نیز برایش بفرستد .. آیا تاریخ در طول و عرضش چنین چیزی را دیده است ...؟!
همانا این اسلام عزیز است که با ارزشهای اخلاقی و تمدن و انسانیت و مهربانی اش چنین ارمغانی را به جامعه بشریت عرضه نموده است

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

اما هنگامی که اخلاق سقوط می کند آثار عظیم و ثمره ی پاک اخلاق هنگامی که بر زندگی مردم حاکم می گردد و زندگی آنان را تحت الشعاع خود قرار می دهد را مشاهده نمودیم ، اما هنگامی که اخلاق زیر پا گذاشته شود ، بدی در همه جا پراکنده شده وفساد مجالهای مختلف زندگی سیاسی ، ارتباطی ، اقتصادی و.. را در بر می گیرد . در زمینه سیاسی ..
قوی ترین و ثروتمند ترین شخص دولتی که در رأس هرم قرار دارد رئیس جمهور آن است که می بینیم چگونه با دروغ ، افترا و حیله هایش در صدد سرکشی و حمله به جهان است ، و وزیر خارجه او نیز برای اینکه جنایات جنگی خود در عراق را توجیه کند دست به ارائه مجوزهایی ساختگی و تقلبی می زند از قبیل :
دسترسی آن کشور به اسلحه های کشتار جمعی ، ارتباط با تروریست و القاعده ، نابودی نظام سرکش وظالم و آزادی ملت عراق از شدت و ظلم آن ، ( و با این بهانه ها و دسیسه ها حملات خود به ممالک اسلامی را توجیه می کند ) .
در آخر می بنیم که این جنگ بیشتر از دو سومِ میلیون از انسانها که بخش اعظم آن را زن ، کودک ، جوان و پیر تشکیل می دادند را به کام مرگ فرستاد . هزاران انسان را به زندانها انداختند تا در آنجا با انواع شکنجه و تحقیر ها روبرو شوند ، منافع و ثروتهای آن کشور از قبیل نفت و سرمایه به غارت برده شد ، زنان آزاده و با شرف مورد هتک حرمت قرار گرفتند ، آتش فتنه ی مذهبی شعله ور شد تا اینکه گروهی از مردم گروهی دیگر را نابود کردند ، تمام وسائل زندگی روزمره اعم از ایستگاههای آب رسانی ، برق ، راه ، پل ، دانشکده ها و مؤسسه ها ویران شدند ،
حتی نشانه های خاک و تمدن آن کشور از قبیل موزه ها و آثار فرهنگی نیز از این جنگ سالم نماند . فتنه جویی و آشوب و غوغای نژاد صهیو نیستی در سرزمین رباط و مقدسات فلسطین را می بینیم که در قالبهایی از قبیل کشتار ، ترور ، زندان ، شکنجه ، تبعید ، آوارگی ، محاصره ، گرسنگی ، حمله ، ارعاب ، ویران کردن خانه ها ، از بین بردن منابع زراعتی ، توسعه طلبی ، شهرک سازی ودیوار کشی خود را نشان می دهد . بعضی از حکام را می بینیم که به ناحق در زمین تکبر می ورزند و در ظلم و طغیان سخت سرکشی می کنند ، بر ملتهایشان غالب شده ، حرمت خانه ها راشکسته و ایجاد ترس و وحشت می نمایند ، مال و ثروت آنان را مصادره می کنند و انسانهای شریف و صالح را به تاریکیهای زندان می اندازند و اتهاماتی ساختگی را برعلیه آنان وارد می کنند و هرزگی و بیهودگی را ترویج نموده و بر دهان مردم مهر سکوت می نهند، در همه این زمینه ها وعده های خود در مورد اصلاح را زیر پا می گذارند و راه فساد وظلم را در پیش می گیرند .
در رسانه های گروهی .. بسیاری را می بینیم که با دروغ و بهتان خود این حیطه کاری اعم از ( کفتاری ، دیداری و شنیداری ) را لکه دار می نمایند اینان در نفاق تمرین دیده اند و مهارت و چیرگی پیدا کرده اند و دین خویش را به دنیای دیگران فروخته اند وبه اینکه بلندگوهایی برای ظالمین باشند و دروغ و افترائات آنان را به همه جا برسانند رضایت داده اند .
به ساحت انسانهای شریف و صاحب کرامت اتهاماتی را وارد می کنند و گرد و غبار شبهه ها را دور و برآنان به پا می کنند .

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

همه بخاطر این است که هوی و هوسهای شخصی و منافع مادی چشم آنها را از دیدن ویژگیهای صداقت ، امانت داری ، دقت و واقعیت و شرف کارها کور کرده است و حضور و آگاهی فرشته های مأمور ثبت خیر و شر و مراقبت خداوندی که در آیه های قرآن به آنها اشاره شده است را به وادیفراموشی سپرده اند . خداوند می فرماید :
{ وَلَقَدْ خَلَقْنَا الإِنْسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ * إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيَانِ عَنْ الْيَمِينِ وَعَنْ الشِّمَالِ قَعِيدٌ * مَا يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ (16-18/ ق ) ما انسان را آفریده ایم و می دانیم به خاطرش چه می گذرد و چه اندیشه ای در سر دارد ، وما از شاهرگ گردن از او نزدیکتریم * بدانگاه که دو فرشته ای که در سمت راست وطرف چپ انسان نشسته اند و اعمال او را دریافت می دارند ( ما حتی از این دو ملائکه هم نزدیکتریم ) انسان هیچ سخنی را بر زبان نمی راند مگر اینکه فرشته ای مراقب و آماده ( دریافت و نگارش ) آن سخن است .
و آنها در حالی که در گمراهی خود بی باکانه پیش می روند از فرموده ی پیامبر صلَّی الله علیهِ وسلَّمَ غفلت نموده اند که می فرماید : { و هل یکب الناس فی النار علی و جوههم إلا حصائد ألسنتهم } مگر مردم را چیزی جز دستاورد زبان آنها را با چهره بر روی آتش دوزخ می اندازد ؟
و باز می فرماید : { إنّ العبدَ لیتکلم بالکلمة من سخط الله لا یلقی لها بالا یهوی بها سبعین خریفاٌ فی النار .}
بنده کلمه ای را به زبان می آورد که موجب ناخوشنودی خداوند است ولی آن را نادیده می گیرد ( ودر نظر او گناه چندانی ندارد ) به خاطر این کلمه خداوند او را در آتشی می اندازد که فرود ان هفتاد سال طول می کشد .
پس ای مردم همه به سوی رشد و کمال خود در حرکت باشید ، به اخلاق خود متعهد شوید ، تا اینکه اوضاعتان اصلاح شود و زندگی سعادتمندانه ای داشته باشید .. و ای برادران مسلمان .. همه به یاد داشته باشید که اخلاق حسنه و متین یکی از مهمترین ویژگیهای دهگانه ای که ما خواهان آن برای یک شخصیت مسلمان صادق هستیم می باشد ، وباز یکی از مهمترین مظاهر پنجگانه که امر دعوت را برای افراد جمع می نماید می باشد ،
پس با تمام سعی و تلاش ، خود در راستای مزین کردن به کرائم اخلاقی آراسته نمایید تا اینکه با زبانی گویا و صادق الگویی عملی برای منهجتان و اسوه ای صالح برای دیگران باشید . خداوند صاحب توفیق و هدایت کننده به راه راست است ..
و آخر دعوانا دن الحمد لله رب العالمین .