ابتلائات الهی به منزله روش تربیتی

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

بر همین اساس معلوم می شود که چرا فرموده‌اند انبیا بیش از همه مبتلا می‌شوند و پس از آنها جانشینان و پیروانشان و سپس به ترتیب کسانی که نزد خدا مقامی ارجمندتر دارند . چنان‌که در فرمايش امام صادق (عليه‌السلام) مي‌بينيم: « اِنَّ اَشدَّ النّاسِ بَلاءً الانبیاءُ ، ثُمَّ الذَّینَ یَلونَهم ثُمَّ الامثلَ فاَلامثلَ.» 32
2– عمل: ایمان اعتقادی است که به عمل می‌انجامد.33 به همین علت، یکی دیگر از معیارها و شرایط ابتلا، اعمال نیک مؤمنان است . و هر مؤمني كه نيكوكارتر باشد، بیشتر دچار گرفتاری می‌شود.
امام صادق (عليه‌السلام) فرمودند: از رسول خدا (صلي‌الله عليه و آله) سؤال شد در دنیا چه کسانی سخت‌تر گرفتار می‌شوند . فرمود: پیامبران و سپس جانشینان آنان به ترتیب و بعد مؤمن به اندازه ایمان و کارهای نیکش. پس هر کس ایمان صحیح و اعمال نیکو داشته باشد شدیدتر مبتلا می شود و آنکه ایمان سست‌تر و اعمال ضعیف‌تر داشته باشد کمتر آزموده می‌گردد.34
3 - محبت بندگان به خدا: یکی دیگر از شاخص‌های ایمان محبت الهی است: « وَالَّذینَ آمَنوا اَشد حُباً للهِ.» (کسانی که ایمان آوردند محبت بسياری به خدا دارند.) (سوره بقره آيه 561 ) پس خداوند آنان را به آزمون‌های دشواری می‌آزماید و عرصه‌هایی را که دیگران تاب ایستادگی و یارای مقاومت ندارند، به آنها می سپارد: «یا ایُّها الَذینَ آمَنوا مَن یَرتَدَّ مِنکُم عَن دینِه فَسَوفَ یَأتی اللهَ بِقَومٍ یُحِبُّهم وَ یُحِبَُّونَه ... یُجاهِدونَ فِی سَبیل اللهِ وَ لا یَخافونَ لومةُ لائمٍ» (ای کسانی که ایمان آوردید، اگر کسی از شما از دینش روی گرداند پس خداوند گروهی را می آورد که دوستشان دارد و آنان هم دوستدار او هستند ... در راه خدا جهاد می کنند و از سرزنش ملامت کنندگان نمی هراسند.) (سوره مائده آيه 45 )

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

خداوند بنابر مقدار محبت بندگان، آنان را به رزم و رنج می‌آزماید. از اين رو امام باقر (عليه‌السلام) فرمودند: « ... یُبتَلی المَرؤُ عَلی قَدرِ حُبِّه» 35 این شرط یک پیوست دارد و آن حب اهل بیت است که « مَن احبَّکم فَقد اَحَبّ الله»36 بر همین اساس امام باقر (عليه‌السلام) به کسی که به ایشان ابراز محبت کرد، فرمود: پس لباسی برای بلا بر تن کن. به خدا قسم بلا به سوی ما و شیعیان ما از سیل به سرزمین كم ارتفاع شتابان‌تر است.37
4– محبت الهي به بندگان: از آیه 54 سوره مائده دو معیار برای ابتلائات و گرفتاری‌های مؤمنان بر می‌آید؛ یکی حب الهی مؤمنان « یُحِبّونَه » و دیگر محبت خداوند نسبت به آنها «یُحِبُّهُم». یعنی هر چه خداوند بنده‌ای را بیشتر دوست داشته باشد، او را بیشتر به رنج‌های دنیا مبتلا می‌سازد تا گنج و گوهر عبودیتش ناب‌تر و گرانبها‌تر شود. زیرا امام صادق (عليه‌السلام) فرمودند : «اِنَّ عَظیمَ الاَجرِ لَمَع عظیمِ البَلاء و ما اَحَبََّ اللهُ قَوماً اِلاّ إبتلاهُم.»38 (همانا پاداش بزرگ و ارجمند با رنج و زحمت بيشتر است و خداوند گروهی را دوست ندارد، مگر اینکه آنان را به بلا گرفتار سازد.) آن امام عزیز به سدیر فرمود: به راستی هنگامی که خداوند بنده‌ای را دوست بدارد او را غرق بلا می کند و همانا ما و شما شیعیان، ای سدیر، با بلا شب را به صبح و روز را به شب می رسانیم.)39
اما درباره اینکه خداوند چه کسانی را دوست دارد قرآن کریم ویژگی‌هایی را بیان فرموده است :
ان الله یحبُّ المُحسِنین (سوره بقره، آيه 195) و (سوره آل عمران آيه 431 و 148) و (سوره مائده آيه 13 و 93 )
ان الله یحبَُّ التَّوابین و یُحبُّ المُتطهِّرین (سوره بقره آيه222)
انَّ اللهَ یُحبّ المُتَّقین (سوره آل عمران آيه 67 ) (سوره توبه آيه 4 و 7 )واللهُ یُحِب الصّابِرین (سوره آل عمران آيه 641)
انَّ اللهُ یِحبُّ المُتوکِلین (سوره آل عمران آيه 651 )
انَّ اللهُ یُحبُّ المُقسِطین (سوره مائده آيه42) و (سوره حجرات آيه 9) و (سوره ممتحنه آيه 8 )
و اللهُ یُحبُّ المُطهَّرین (سوره توبه آيه 801 )
انَّ اللهُ یُحبُّ الذَّینَ یُقاتِلونَ فی سَبیله صَفَّا کانَّهم بُنیانٌ مَرصوصٌ (سوره صف آيه 4 )

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

با نگاهی به آیات بالا معلوم می‌شود که احسان، توبه، طهارت، تقوا، قسط، توکل، جهاد و صبر که همگی شاخص‌های عملی ایمان‌اند ، معیار محبت خداوند به بندگان شمرده شده است. بنابراین می‌توان گفت که چهارمین معیار یا شرط در شدت ابتلا مؤمن به همان معیار دوم که اعمال نیکو بود، باز می‌گردد.
5- اخلاص: آخرین معیاری که می‌توان در اینجا برشمرد اخلاص است. به ویژه در ابتلای مؤمنان به جهل و دشمنی کافران، قرآن کریم می‌فرماید : « فَادعوه مُخلِصینَ لَه الدّینَ الحَمدُ للهِ رَبِّ العالمینَ قُل اِنّی نُهیتُ اَن اَعبُدَ الذّینَ تَدعونَ مِن دونِ اللهِ ... » (پس او را خالصانه بخوانید. همه ستایش‌ها برای او است. بگو با تاکید که من از بندگی هر کس غیر خداوند یکتا که می‌خوانید، باز داشته شده‌ام.) (سوره غافر آيه 56 و 66 )
« فَادعوا الله مُخلِصینَ لهُ الدّینَ وَ لَو کَره الکافِرون » پس با اخلاص خدای یگانه را بخوانید، اگر چه کافران نپسندند. (سوره غافر آيه14) از این آیات بر می‌آید که در آزمون مواجهه با کافران معیار اخلاص تعیین کننده است.
ابی بصیر از امام صادق (عليه‌السلام) روایت کرده است که « انَّ للهِ عَزّ َو جلَّ عِباداً فی الاَرضِ مِن خالِص عِبادِه ما یَنزِلُ مِن السَّماءِ تُحفَة الی الاَرض الاّ صَرَّفَها عَنهُم اِلی غَیرِ هِم وَ لا بَلیةً الاّ صَرَّفها اِلَیهِم.»40 (همانا خدای عز و جل بندگانی دارد از بندگان خالصش که عطیه‌ای از آسمان به زمین نمی‌آید، مگر اینکه از آنان برگردانده می‌شود و بلایی نازل نمی‌شود مگر اینکه به سوی آنان می‌رود.)
در تبیین موارد گفته شده و اینکه چرا اینها شرایط ابتلای بندگان است، می‌توان گفت که این پنج عامل، تعیین کننده توانایی‌های مؤمن‌اند که هر چه این معیارها بالاتر باشد، مؤمن آمادگی بیشتری برای تحمل بلاها دارد و می‌تواند ایمان خود را حفظ کند و از مسیر حق خارج نشود، بلکه درگیر و دار حادثه‌ها و ابتلاها عبودیتش شکوفاتر و بارورتر گردد. بنابراین در گرفتاری نباید از سلک عبودیت خارج شد و در توانایی‌های خود برای گذر از این گردنه‌های آزمون، تردید روا داشت.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

پي‌نوشت‌ها
________

1. « ان اللَه تبارک و تعالی علم ان الارواح فی شرفها و علوها متی ترکت علی حالها نزع اکثرها الی دعوی الربوبیة دونه عزوجل »، میزان الحکمه، ج 5، باب « روح »، حدیث 7494 .
2. عبدالرزاق کاشانی، شرح منازل السائرین، الطبعة الاولی، 5141، بیروت: دار المجتبی، ص 117 و 118 و فیض کاشانی، الحقایق فی محاسن الاخلاق، الطبعة الثانیة 1499، بیروت : دارالکتاب العربی، ص 142 و 144 و نیز غزالی، احیاءالعلوم، رکن چهارم (منجیات )، باب صبر.
3. سید صادق گوهرین ، شرح اصطلاحات تصوف، ج 1، چاپ دوم، 6731، انتشارات زوار، ص 328 و 332؛ سید جعفر سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ج 1، چاپ سوم، 3731، انتشارات کومش، ص 436 و 438 .
4. ابن منظور ، لسان العرب المحیط، المجلد الاول، بیروت دار الجمیل، و دار لسان العرب 1408، ص 264، همچنین الشیخ فخرالدین الطریحی، مجمع البحرین، الجزء الاول، مکتب نشر الثقافة الاسلامیة، 7631، الطبعة الثانیة، ص 247 .
5. ابی الحسین احمد بن فارس بن زکریا ، معجم مقاییس اللغة ، المجلد الاول، ناشر : مکتب الاعلام الاسلامی، 4041، ص 292.
6. حسن المصطفوی ، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم ، المجلد الاول ، موسسه الطباعة و النشر، وزارة الثقافة و الارشاد الاسلامی، الطبعة الاولی، 6141، ص 335 .
7. لمع، ص 353، به نقل از سید جعفر سجادی ، ص 436 .
8. لمع، ص 503 به نقل از پیشین .
9. التحقیق، ج 9، ص 23 .
10. الراغب الاصفهانی، المفردات في‌ الفاظ القرآن، الطبعة الاولی، 2141 بیروت : دار القلم، ص 495 .
11. همان، ص 504 .
12.همان، ص 153 .
13. «لقد خلقنا الانسان فی احسن تقویم» ( تین/ 4 )
14. «الناس معادن کمعادل الذهب و الفضة» (بحار، ج 61، ص 106 )
15. علامه سید محمد حسین طباطبایی ، المیزان فی تفسیر القرآن، ج1، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، الطبعة الاولی، 7141، ص27.
16. همان، ج 13، ص 153 .
17. سید جعفر سجادی ، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، چاپ پنجم، انتشارات طهوری، ص 575 .
18.. « ... لا یَرَی العَبد لِنَفسِه فیما خَوَّ لَه اللهُ مِلکاً لاَن العَبیدَ لا یَکونُ لَهُم مِلک یَرونَ المالَ مالَ اللهِ یَضعُونَه حَیث امرَهُم اللهُ بِه وَ لا یُدَبِّر العَبدُ لِنَفسِهِ تَدبیراً وَ جُملَة اشتِغالِه فیما اَمرَه تَعالی بِه وَ نَهاه عَنهُ»:بحار الانوار، ج 1، ص 224 .
19. وَ اِذ اَخذ رَبُّکَ مِن بَنی آدَم مِن ظُهورِهم ذُریَّتهم اَلَست بِربِّکم قالوا بلی ( سوره اعراف آيه 271 )
20. اَلَم اَعهَد اِلَیکُم یا بَنی آدمَ اَن لا تَعبُدوا الشَّیطانَ اِنَّه لَکُم عَدو مُبینٌ وَ ان اعبُدونی هذا صِراطٌ مُستقیمٌ (سوره یس آيه 06 و 16 )
21. وما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون ( سوره ذاریات آيه 65 )
22. (سوره مریم آيه2و30)، (سوره ص آيه17 و30 و41و44) ، (سوره زخرف آيه 59)، (سوره جن آيه19) ، (سوره نساء آيه172) ، (سوره اسراء آيه3) ، (سوره کهف آيه65 )، (سوره بقره آيه23) .
23. عبدالله جوادي آملی ، تفسیر موضوعی، ج8 ( سیره رسول اکرم در قرآن )، چاپ اول، 6731، نشر اسراء، ص 27 .
24. (سوره اعراف آيه59 و65 و73و 85 )و (سوره هود آيه05 و61 و 84 )و (سوره مومنون آيه23 )و (سوره عنکبوت آيه36).
25. کافی، ج 2 ،ص 257 .
26. المیزان فی تفسیر القرآن، ج1، ص 268 .
27. همان، ج4 ، ص 34 .
28. همان ، ص 37 .
29 وَ مِنَ النّاسِ مَن یَعبُد الله عَلی حَرفٍ فإن اَصابَه خَیرٌ اطمَاَنَّ بِه وَ إن اَصابَتهُ فِتنةٌ انقَلب عَلی وَجهِه خسِرَ الدُنیا وَ الاخِرةَ (سوره حج آيه 11)
30. محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج 67 ، کتابفروشی اسلامیه، چاپ سوم، 4731، ص 210، حدیث 13.
31. همان، حدیث 12 .
32. کافی ،ج 2، ص 252، حدیث 1 .
33. المیزان فی تفسیر القرآن، ج 15، ص 8 .
34. « سُئِلَ رَسول الله (ص) مَن اَشَدَّ النّاسِ بَلاءً فی الدُّنیا . فَقالَ النَبیّون ثُمّ الامَثلُ فَالامثلُ وَ یُبتلی المُومنُ بَعد عَلی قَدرِ ایمانِه وَ حُسنِ اَعمالِه فَمَن صَحَّ ایمانُه و حَسُنَ عَمَله اِشتَدَّ بَلاؤُه وَ مَن سَخُفَ ایمانُه وَ ضَعُفَ عَمَلُه قَلَّ بَلاؤه .»: کافی، ج 2، ص 252 ،حدیث 2 .
35. بحار الانوار، ج 67، ص 236 .
36. زیارت جامعه کبیره .
37. « فَاتَّخذَ لِلبَلا جِلباباً فَواللهَ اِنَّه لاسرَعَ الَینا وَ اِلی شِیعَتنا مِن السِّیل فی الوادی.» : میزان الحکمه، ج 2، باب المحبة، حدیث 3216 .
38. کافی، ج 2، ص 252، حدیث 3 .
39.« اِنَ الله اذا اَحَبَّ عَبداً غَتََّهُ بِالبَلاءِ غَتََّا وَ انَّا وَ اِیَّاکُم یا سَدیر لَنُصبِح بِه وَ نُمسِی.» همان ص 253، حدیث 6.
40. کافی، ج 2، ص 253، حدیث 5 .