محمّد بن اسحاق
محمّد بن اسحاق بن يسار بن خيار (ابوعبدالله) از موالياني است كه پدرانش مسيحي بودند و يسار بن خيار يا يسيار بن كوتان از مسيحياني بود كه در «نُفيره»، روستايي در حوالي عين التّمر زندگي مي كردند و اين منطقه، جزء ايران و از نواحي تابعه عصر ساساني بود. خالد بن وليد پس از فتح اين نواحي، يسار را همراه چهل تن ديگر به اسارت گرفت و به مدينه برد. يسار پس از ورود به مدينه، مولاي قيس بن مخرمه شد.(14)
يسار، سه پسر به نام هاي: اسحاق، موسي و عبدالرّحمن داشت كه هر سه از محدّثان و راويان حديث بودند. اسحاق با دختر يكي از موالي ازدواج كرد كه حاصل آن، سه پسر و يكي از آنها محمد بود.
محمد در سال 80 يا 85 ق. در مدينه متولّد شد(15) و دوران كودكي و نوجواني را در اين شهر كه مركز عمده حديثي بود، گذراند. وي سپس در 30 سالگي براي بهره گيري از اخبار سيره نويسان، به مصر رفت و پس از پيروزي عباسيان بر امويان، به عراق آمد و مدتي در كوفه و ري اقامت گزيد. در زمان خلافت منصور، كتاب معروف خود مغازي را تأليف كرد و در ميان مردم كوفه و ساير مناطق منتشر ساخت. كتاب سيره او اوّلين سيره نسبتاً جامعي است كه به دليل نظمِ منطقي موجود در آن، به عنوان نخستين كار اصيل در اين زمينه شناخته شده است.
محمد بن اسحاق، محدّث و اوّلين سيره نويسي است كه زندگاني پيامبراكرم صلي الله عليه وآله وسلم را به رشته نگارش در آورده است. شيخ طوسي و برقي او را در شمار اصحاب امام باقر و امام صادق عليهما السلام نام برده اند(16) و برقي پدرش اسحاق را نيز از اصحاب امام باقرعليه السلام دانسته است.(17)
ابن اسحاق، زماني كه در مدينه بود، به شيعه بودن متهم شد و چون در كتابش، روايات «وانذر عشيرتك»، «حديث غدير»(18)، حديث بلند «الجنان والنوق» را از امام باقرعليه السلام (19) و ديگر احاديث را در اثبات خلافت علي عليه السلام نقل نمود، به تشيّع متّهم شد و حتّي علماي اهل سنّت - از جمله خطيب بغدادي - او را به تشيّع متّهم كردند.(20)
شيخ طوسي و كشّي او را از دوستداران و عاشقان اهل بيت عليهم السلام مي دانند.
ابن اسحاق، حافظه بسيار قوي داشته و احاديث زيادي را حفظ بوده است و به خاطر حافظه بي مانند، او را «اميرالمحدّثين» خوانده اند. او با نوشتن سيره يا مغازي، سنّت و احاديث پيامبرصلي الله عليه وآله وسلم را حفظ و در اختيار مسلمانان قرار داد. وي براي جمع آوري اخبار، به بصره، كوفه، مصر، بغداد، و ري سفرهاي طولاني نمود. به جز كتاب مغازي يا سيره، چند كتاب به او منسوب است. از جمله: الفتوح، سيرالعرب، اخبار صفّين و حديث المعراج و الاسراء.(21)
محمد بن اسحاق عاقبت در سال 151 ق. در بغداد در گذشت و در مقابر خيزران دفن گرديد.