انسان و عالم برزخ

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

بررسى و تحقيق پيرامون دو آيه شريفه و اينكه روشنائى قيامت چگونه و به چه كيفيتى است ، به اين دليل كه مربوط به بحث قيامت است ، در اين كتاب نمى گنجد و علاقه مندان بايد باى درك معناى دو آيه به تفاسير مراجعه نمايند.ما تذكر اين نكته را در اين مورد ضرورى مى دانيم كه قطعا تضاد و تناقضى در دو آيه نيست ، غرض ما نيز از طرح آيات اين بوده كه خاطر نشان كنيم : اين خورشيد و ماه پايان پذير هستند و نور قيامت بوسيله اين خورشيد نيست .
پس از بيان اين سه مقدمه ، به اصل بحث كه : عالم برزخ كجاست ، خورشيد و ماه اين جهان ، شب و روز ما بر آنها هم اثر دارد يا نه باز مى گرديم .
در اين مورد از ميان آن همه احاديثى كه هست به نقل چند حديث مى پردازيم :
1- مرحوم شيخ كلينى در كافى به نقل از على بن ابراهيم آورده است :
على بن ابراهيم ، عن ابيه ، عن احمد بن محمد بن ابى نصر، عن الحسين بن ميسر قال : سالت اباعبدالله (ع ) عن جنه آدم (ع ) فقال : جنه من جنان الدنيا تطلع فيها الشمس والقمر ولو كانت من جنان الاخره ماخرج منها ابدا
حسين بن ميسر گفت : از حضرت صادق (ع ) در مورد بهشتى كه حضرت آدم (ع ) در آن بوده سوال كردم .حضرت فرمودند: آن باغى است از باغهاى دنيا كه خورشيد و ماه بر آن طلوع و غروب مى كنند، و اگر از باغ هاى قيامت بود هرگز آدم (ع ) از امام خمينى : خارج نمى شد.
مرحوم ملسى نيز اين حديث را با سند ديگرى در كتاب بحار نقل فرموده و بهر حال حديث فوق از چند جهت قابل توجه است :
الف حضرت آدم (ع ) در آن بهشتى كه در عالم قيامت وعده داده شده خلق نشده و آن بهشت را مشاهده نكرده است .
ب در جائى از اين دنيا بهشتى وجود دارد كه قابل رويت و مشاهده انسانهاى عادى نيست و نمى توانند به آنجا رفت و آمد كنند و در حقيقت مى توان گفت : آن بهشت در عين حالى كه در دنياست ولى براى بشر از عوالم غيب محسوب است و البته بايد توجه داشت كه دنيا منحصر به كره زمين و چند صد كيلومتر اطراف آن نيست .
ج همين خورشيد و ماه ، آن بهشت را روشن مى كنند و بر آن طلوع و غروب دارند و بهترين دليل الف و لام عهد حضورى است كه حضرت بر كلمه شمس و قمر درآورده و در حقيقت مثل اين است - فرموده باشند: اين خورشيد و ماه بر آن طلوع و غروب دارند، و گر نه بايد شمس و قمر را بدون الف و لام و با تنوين ذكر مى كردند و مى فرمودند: شمس و قمريعنى ماه و خورشيدى بر آن طلوع و غروب دارند.
2- باز مرحوم شيخ كلينى به نقل از ضريس كناسى مى نويسد:
عده من اصحابنا، عن احمد بن محمد، و سهل بن زياد، و على بن ابراهيم ، عن ابيه ، جميعا عن ابن محبوب ، عن على بن رئاب ، عن ضريس ‍ الكناسى قال : سالت ابا جعفر (ع )ان الناس يذكرون ان فراتنا يخرج من الجنه فكيف هو، و هو يقبل من المغرب و تصب فيه العيون و الاوديه ؟ فقال ابوجعفر (ع ) و انا اسمع ان لله جنه خلقها الله فى المغرب و ماء فراتكم يخرج منها، و ليها تخرج ارواح المومنين من حفرهم عند كل مساء فتسقط على ثمارها و تاتكل مها و تتنعم فيها و تتلاقى و تتعارف فاذا طلع الفجرهاجت من الجنه ...
ضريس گفت : از حضرت باقر (ع ) پرسيدم : مردم (مقصود اهل سنت است ) مى گويند آب فرات از بهشت خارج مى شود.چگونه مى شود درست باشد در صورتى كه اين آب از مغرب جارى است (يعنى سر چشمه اش مغرب زمين است ) و در بين راه چشمه ها و جويبارهاى ديگرى به آن ريخته مى شود؟ حضرت فرمودند: بلى من هم شنيده ام ( مقصود شنيدن از پدران و اجدادشان مى باشد) كه خداوند در مغرب زمين بهشتى خلق فرموده و آب فرات شما از آن خارج مى گردد، و ارواح مومنين عصر هر روز به آن بهشت مى روند و از ميوه هاى آن مى خورند و از نعمت هاى ديگر خداوند بهره مى گيرند، و همديگر را ملاقات مى كنند و چون فجر صادق طلوع كند از آن خارج مى شوند

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

توجه در جملات حديث نكات زير را روشن مى كند:
الف بهشتى در مغرب زمين وجود دارد كه آب فرات هم از آنجا عبور مى كند.

سر چشمه آب فرات

در اين زمينه كه آب فرات از كجا سر چشمه گرفته است گفته اند:
رود فرات كه با طول 3065 (كم ) در حوضه اى به مساحت (673000 كم ) جريان دارد از كوههاى مركزى تركيه و در فاصله بسيار اندكى از سر چشمه هاى قزل ايرماق بر مى خيزد و 971 (كم ) از مسير علياى آن در خاك تركيه جاى دارد، كه در اين بخش شاخه هاى چندى از چپ و راست بدان مى پيوندد، اين رود سپس وارد سوريه مى شود و با طى مسيرى از شمال غربى به جنوب شرقى ، اين كشور به به دو نيم نابرابر بخش مى كند.آنگاه آبهاى بركت زاى خود را وارد عراق مى كند.رود فرات سراسر طول كور عراق را از شمال غربى به جنوب شرقى درمى نوردد و اين كشور را به دونيم تقريبا مساوى و هم شكل تقسيم مى كند و سرانجام در قرنه به دجله مى پيوندد و با تشكيل اروند رود(شط العرب ) به خليج فارس مى ريزد. فرات از رودهاى پر آب جهان است كه امروز از آب آن ، از سر چشمه تا مصب ، در كار آبيارى و توليد نيرو و جز آن استفاده مى شود.با اين همه ، ميزان تخليه آن را تا 2500 (م )در ثانيه بر آورد كرده اند.
از اين نكته نبايد غافل شويم كه : سر چشمه و مسير رود فرات نسبت به شهر مدينه و حجاز كه محل سكونت حضرت امام باقر (ع ) در آن روز بوده ، حدودا در طرف غرب و مغرب محسوب مى شود و بهشتى كه حضرت نشانى آنرا در مغرب داده اند معلوم نيست در كدام قسمت از اين طول مسير واقع است .آنچه به ضميمه احاديث مربوط به وادى السلام مورد استفاده است ، سرزمين فعلى عراق است .
ب نكته دومى كه از حديث استفاده مى شود و قابل توجه است اينكه : ارواح مومنين در هنگام شب وارد آن بهشت مى شوند و اذان صبح از آن خارج مى گردند.
ج - نكته سوم اين است كه : از اينكه طرف خطاب حضرت باقر (ع ) يك فرد عادى است و او هم آن عالم را نديده طبيعتا آن حضرت هنگام محاوره از كلمه عصر و صبح همان معنائى را اراده فرموده كه شنونده مى فهمد و در حقيقت حضرت مطابق فهم و درك شنونده سخن گفته اند.از اين رو بايد گفت حركت خورشيد بر آن عالم اثر مى گذارد و گر نه صبح ، عصر در مورد ارواح و حركت آنها صحيح نيست و مثلا مى بايست تعبير مى فرمودند:
لحظاتى از شب و روز ما را در آن بهشت بسر مى برند

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

د- براى عينيت دادن به حديث فوق نقل روياى ما در يك شهيد خالى از لطف نيست .
ما در يكى از شهداى جنگ تحميلى پس از دفن شهيد خود هر شب جمعه را تابه صبح بر مزار شهيدش در قبرستان شهداء بيتوته مى كرد و پس از طلوع آفتاب روز جمعه به خانه بر مى گشت .اين روش مدتى ادامه داشت تا اينكه اين كاربصورت يك عادت براى اين مادر شهيد شده بود و بسيارى از منسوبين نيز مى دانستند، تا اينكه آن زن خود بخود دست از اين كار برداشته بود.از او پرسيدند: خوابيدن در قبرستان را رها كردى ؟ گفت : شبى از شبها وقتى به خواب رفتم ، ديدم تمامى شهداى آن قبرستان ساكهاى مسافرتى خود را بسته و آماده مسافرت هستند، از فرزندم پرسيدم : آنها عازم كجا هستند؟
گفت : هر روز عصر به نجف اشرف و زيارت حضرت امير المومنين (ع ) مى رويم و صبح بر مى گرديم و اينها عازم نجف اشرف هستند.
گفتم : مگر شما همراه آنها نمى روى ؟
گفت : خير.
گفتم : چرا؟
گفت : مهمان دارم ، بايد براى احترام او در حضورش باشم .
گفتم : مهمانت كيست ؟
گفت : شما
گفتم : من ؟!
گفت : بلى و از خواب بيدار شدم ، قدرى با خود فكر كردم و گفتم هرگز سزاوار نيست من در قبرستان بمانم و فرزندم از فيض زيارت حضرت امير المومنين مروم بماند.از اين رو تصميم گرفتم هر شب جمعه پس از زيارت اهل قبورت تا روز باقى است قبرستان را ترك كنم .
اين رويا كه يكى از روياهاى صادق است بخوبى نشان مى دهد كه :
اولا: روز و شب و عصر و صبحى كه براى ما مشهود است براى اموات نيز به همان معنا متصور است .
ثانيا: همان گونه كه در حديث آمده ارواح مومنين روزها در مكالنى و شبها در مكانى ديگر بسر مى برند ولى در اين رويا سخن از مهاجرت به نجف اشرف و زيارت حضرت اميرالمومنين (ع ) در شب است و از طرفى در حديث ديگر محل بيتوته ارواح مومنين را بهشت معرفى نموده .اينها منافاتى با هم ندارند؛ چون ممكن است بهشت مغرب زمين در حقيقت همان وادى السلام معروف باشد كه روايات آينده نيز به آن تصريح دارد.و به هر حال مقصود جابجائى ارواح در شب و روز است كه بر آنها نيز متصور است .
3-على بن ابراهيم قمى در تفسير آيه 46 از سوره مباركه غافر آورده است :
النار يعرضون عليها غدوا عشيا، قال ذالك فى الدنيا قبل القيامه ، و ذلك ان فى القيامه لايكون غدوا و لا عشيا، لان الغدو والعشاء انما يكون فى الشمس و القمر، وليس فى جنان الخلد ونير آنها شمس ولاقمر. قال : و قال رجل : لابى عبدالله (ع ) ما تقول فى قول الله عزوجل النار يعرضون عليها غدوا و عشيا؟ فقال ابو عبدالله (ع ) ما يقول الناس فيها؟ فقال : يقولون : انها فى نار الخلد و هم لايعذبون فيما بين ذلك فقال (ع ) فهم من السعداء، فقيل له : جعلت فدا فكيف هذا؟ فقال (ع ): انما هذا فى الدنيا، فاما فى نار الخلد فهو قوله تعالى : و يوم تقوم الساعه ادخلوا آل فرعون اشد العذاب

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

اينكه خداوند در مورد فرعون و همراهان او فرموده : آتش صبح و شام بر آنها عرضه مى شود مربوط به دنيا و قبل از بر پائى قيامت است (يعنى عالم برزخ ) زيرا روز قيامت صبح و شام ندارد، چون صبح و شام مربوط به ماه و خورشيدى وجود ندارد. سپس مى گويد: شخصى از حضرت پرسد: معناى اين آيه شريفه كه خدا فرموده :

شب و روز آتش بر آل فرعون عرضه مى شود چيست ؟
حضرت سوال فرمودند: اهل سنت درمورد آيه چه مى گويند؟
جواب داد:

آنها معتقدند مقصود آتش جهنم است و ارواح در عالم برزخ عذاب نمى شوند. حضرت فرمودند: ارواحى كه در عالم برزخ عذاب نمى شوند ارواح اهل سعادت هستند شخصى پرسيد: پس معناى آيه چيست ؟

حضرت فرمودند: عرضه كردن آتش به آنها هنگام شب و صبح مربوط به دنيا (و پس از مرگ ) است ، اما در مورد آتش جهنم خداوند در ذيل همين آيه فرموده است :
وقتى قيامت بر پا شود آل فرعون را داخل عذاب سخت خواهيم نمود.

نكته اى كه در كلام مرحوم على بن ابراهيم قابل توجه است اين است كه : وى خواسته وجود شب و روز در عالم برزخ را ثابت نمايد و تلويحا فهمانده : طلوع و غروب خورشيد بر آن عالم يك امر طبيعى است .

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

- حديث ديگرى از حضرت امام صادق (ع ) منقول است كه داراى ابعاد مختلفى است ولى ما همان قسمت از حديث را كه مربوط به بحث است ذكر مى كنيم :
... فالمومن ينتقل روحه من جسده الى مثل جسده فى الصوره فيجعل فى جنات من جنان الدنيا، يتنعم فيها الى يوم الماب ، والكافر ينتقل روحه من جسده الى مثله بعينه و يجعل فى نار فيعذب بها الى يوم القيامه
امام صادق (ع ) در اين قسمت از حديث فرموده اند: مومن وقتى بميرد روحش به جسد ديگرى كه مثل همين جسد دنيائى اوست منتقل مى شود و تا روز قيامت در باغهائى از باغهاى دنيا هستند و از نعمتهاى خداوند بهره مند خواهند بود، و كافر هم روحش به جسد ديگرى كه شباهت با بدن دنيائى او دارد منتقل مى شود و تا روز قيامت به عذاب خداوند معذب خواهد بود
در ارتباط با احاديث فوق نكات زير قابل توجه است :
الف از اينكه حضرت فرمودند: و تا روز قيامت در باغهائى از باغهاى دنيا هستند و از نعمتهاى خدالوند بهره مند خواهند بود بدليل جمله اى كه در ابتداء حديث است و اين سوال را تشكيل مى دهد: از حضرت در مورد كسانى كه مى ميرند و از اين دنيا مى روند، روحشان كجا مى رود سوال شد معلوم مى شود مقصود از باغهاى دنيا، باغهاى دنيا در عالم برزخ است .
ب از آيات سوره هاى بقره ، اعراف و طه كه در مورد بهشت حضرت آدم (ع ) نازل شده به اضمام روايات مربوط به آن استفاده مى شود، بهشتى كه آن حضرت در آن بوده و با همين خورشيد و ماه روشن مى شود غير از بهشت برزخى است كه مورد بحث ماست ، و ما از آوردن حديث اول اين فصل نخواسته ايم استفاده كنيم آن بهشت و اين بهشت يكى هستند، بلكه مقصود يكى بودن خورشيد و ماه اين عالم و آن بهشت بوده .
ج نكته سوم اين است كه : حضرت صادق (ع ) به وجود قالب مثالى تصريح فرموده كه روح انسانى پس از خارج شدن از اين بدن به بدنى كه در خور عالم برزخ است حلول مى كند و ادامه حيات مى دهد.
احاديث فراوان ديگرى نيز وجود دارد كه اين موضوع (اينكه عالم برزخ در همين دنياست و از نوز خورشيد و ماه همين عالم بهره مى گيرد) را تاكيد مى كند ولى چون هدف اصلى آنها موضوع ديگرى است ، در طول مباحث كتاب مورد دقت نظر قرار خواهند گرفت .اين احاديث به مناسبتهاى مختلف ، سخن از طلوع و غروب خورشيد، يا طلوع فجر صادق و... به ميان آورده و تلويحا معلوم مى كند طلئع خورشيد، طلوع ماه ، طلوع فجر بر برزخيان موثر و مشهود است و آنها نيز مثلا در روز ما، يك حالت و در شب ما يك حالت ديگر دارند.
از باب مثال در حديثى آمده است : اگر اموات خود را قبل از طلوع خورشيد زيارت كنيد كذا مى شود و اگر بعد از طلوع خورشيد زيارت كنيد فلان مى شود و مطالب ديگرى از اين قبيل . برداشت ما از اين احاديث اين است كه چون طلوع و غروب خورشيد و ماه بر عالم برزخ موثر است پس عالم برزخ جز و همين عالم (دنيا)است ولى از نظرها غايب است .