چیستی خودشناسی

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

بنام تو اي آرام جان

مقصود از خود شناسي چيست؟

در پاسخ به اين پرسش، ابتدا به چند نكته به عنوان مقدمه، اشاره مي كنيم و سپس مقصود از خود شناسي را بيان خواهيم نمود.

1- شناخت حصولي و حضوري:

در يك تقسيم بندي كلي انسان شناسي به شناخت حصولي و حضوري انسان تقسيم مي شود. مراد از شناخت حصولي انسان، شناخت باواسطه و غيرمستقيم آدمي است، اين شناخت معمولا به واسطه مطالعه، تحصيل، تحقيقات علمي، تفكرات عقلاني و تامل و تدبر در متون ديني حاصل مي شود. محصول اين تلاش علمي، دست يابي به مفاهيم و نتايج علمي اي است كه بوسيله آنها مي توان تا حدود زيادي چهره واقعي انسان را مشاهده نمود.
شناخت حضوري انسان، ادراك و شعور بي واسطه حقيقت انساني است. اين گونه شناخت كه نور چشم عارفان و آرزوي مؤمنان راستين است در سايه رياضت نفس، تهذيب درون، مراقبت دل، و نوعي درون نگري حاصل مي شود و البته بهترين راهي است كه پرده از راز حقيقت انسان برمي دارد و واقعيت او را آنگونه كه هست، برخويشتن مي نماياند. شناخت حضوري خاص عارفان و سالكان است و معمولا براي عده كمي از انسان ها اين توفيق دست مي دهد.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

2- معرفت نفس:

در تعاليم ديني و همچنين آموزه هاي عرفان و فلسفه اسلامي و حتي غيراسلامي بر لزوم تلاش براي معرفت نفس تأكيد شده است و حتي در برخي روايات، معرفت نفس به عنوان برترين معرفت و دريچه اي به سوي درك مبدأ ربوبي، معرفي شده است؛ مانند اين دو روايت از علي(ع) كه در آن فرموده است: ( معرفه النفس انفع المعارف) معرفت نفس سودمندترين شناخت ها است (نال الفوز الاکبر من ظفر بمعرفه النفس) کسي که موفق به معرفت نفس شود، به بزرگترين رستگاري نايل شده است. (غررالحکم ج 6 ص 172- انتشارات دانشگاه تهران.)
در اين زمينه بعضي خود شناسي را مرادف با مضمون اين روايات مي شمارند و حال آنکه معرفت نفس، به معنايي که مورد نظر اين روايات و کلمات عرفا و حکما است، شناخت حضوري حقيقت نفس مجرد انساني است نه شناخت حصولي آن. (شناخت انسان از نظر قرآن، ص ،7 حجه الاسلام واعظي)

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

- انسان شناسي:
هر فرد از افراد انساني، تركيبى از ويژگيهاى نوعى و فردى است. ويژگي هاي نوعي، خصوصياتي است كه در تمام افراد انساني به صورت مشترك وجود دارد، مانند غريزه، فطرت، توانايي ها و نيازهاي مشترك و ويژگي هاي فردي خصوصياتي است كه هر فرد را از ساير افراد انساني ممتاز مي كند.

مقصود از انسان شناسي علمي است كه با استفاده از روش هاي علم حصولي؛ مانند كلام، فلسفه و عرفان مي كوشد تا ابعاد وجودي مشترك، توانايي ها و نيازهاي فطري و غريزي انسان را بررسي نمايد.

يكي از مباحث مهم اين شناخت بيان مقام و جايگاه انسان در هستي و ارزش فوق العاده او در ميان پديده هاي عالم است.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

هفتم. براي ساختن فرهنگ و تمدن نيز شناخت انسان ضروري است . اگر ملتي و امتي تصميم بگيرند، تمدني انساني بنا نهند كه كاملا هماهنگ با روحيات انسان باشد، فرهنگي كه به تعالي و رشد انسان كمك كند وتمدني كه نشانگر عظمت و همت عالي انسان باشد ، چاره اي جز اين ندارد كه ابتدا هويت حقيقي انسان را مورد شناسايي و تعريف قرار دهد.
هشتم. اهل اخلاق و سلوك همگي بر اين اتفاق نظر دارند كه قدم اول در سلوك و خود سازي يقظه است. تا انسان در خواب غفلت بسر مي برد، در جهت كمال و سعادت خود حركتي نخواهد كرد، اهميت خود شناسي بدان خاطر است كه قسمت بزرگي از اين بيداري كه يقظه ناميده مي شود، در گرو خود شناسي است ، انسان هنگامي كه خويش را مي شناسد ، به استعداد بي نهايت خود پي مي برد ، جايگاه خويش را در هستي پيدا مي كند و به اهميت هويت انساني پي مي برد، از خواب غفلت بيدار مي گردد و حاضر مي شود براي رسيدن به آنچه مي تواند باشد، از خواسته هاي نفساني بگذرد و رياضت و سختي عبوديت را تحمل كند.
نتيجه: تمامي برنامه هاي زندگي فردي و اجتماعي انسان به طور اصولي بايد از خودشناسي و انسان شناسي آغاز شود و تا انسان شناخته نشود ، هيچ گونه برنامه ريزي موفق و نتيجه بخش نخواهد بود.
نكته: با توجه به اين نكته بسيار مهم است كه مي توانيم دريابيم، چرا فرهنگ غرب به سوي ابتذال و پوچگرايي رفته و از هويت انساني خالي شده است . پس از رنسانس و در عصر روشنگري، بعد از اينكه انسان غربي نسبت به معارف ديني و همچنين معارف عقلي بد گمان شد و دچار شك گرايي گرديد، به علم و دانش حسي و تجربي روي آورد و در اين جهت با تمام قوا و در حد علم زدگي و بي توجهي به معارف الهي به پيش رفت .
مشكل غربي ها علاوه بر علم زدگي و بي توجهي به ساير معارفي كه هر يك مي توانست به انسان در جهت هر چه بهتر و متعادل تر كردن زندگي كمك نمايد، اين بود كه تاخت و تاز در عرصه علم و تجربه را قبل از شناخت عميق خود آغاز نمود و همين موضوع باعث شد كه آنها فرهنگ و تمدني را بنا نهادند كه بي هدف ، پوچ گرا و نا هماهنگ با فطرت و جنبه هاي انساني انسان است.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

4- خود شناسي:
خود شناسي نيز دوگونه تصور مي شود، يکي خودشناسي به معناي معرفت نفس که راه تحصيل آن علم حضوري و روش عرفاني است و ديگري به معناي انسان شناسي است که عمدتا از طريق علم حصولي بدست مي آيد.
شناخت حضوري نفس اساسا از محور بحث هاي ما خارج است، زيرا چنين شناختي يک تجربه فردي به حساب مي آيد و نمي تواند به صورت يک علم جمعي که با تعليم و آموزش، قابل انتقال به ديگران باشد استفاده كرد. عبادت، ذکر، توجه، مراقبت از نفس و درون نگري اسبابي هستند که فرد را به چنين شناختي نايل مي کنند، نه پژوهش و تحقيق و استدلال و آزمون.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

مقصود ازخود شناسي:

در اينجا اين سوال مطرح مي شود كه مقصود از خودشناسي چيست؟ آيا خودشناسىبه معناى شناخت نوع انسان است؟ يا به معناى شناخت هر فرد از خويشتن است، خويشتنى كهمركب از ويژگيهاى مشترك با ديگران و ويژگيهاى اختصاصى هر فرد است؟ اگر خودشناسى بهمعناى شناخت جنبه‏هاى اشتراكي افراد نوع انسان باشد، خودشناسي همان انسان‌شناسياست. و اگر مقصود از خودشناسى شناخت هر فرد از خويشتن باشد، خودشناسى بخشي ازانسان‏شناسى خواهد بود.
انسان‏شناسى به روش صد در صد شهودى و درون نگرانهامكان‏پذير نيست، زيرا شناخت هر فرد از خويشتن اگر با روش درون نگرى و از طريق علمحضورى صورت گيرد، نتيجه آن شناخت مجموع ويژگيهاى نوعى و شخصى خواهد بود و تمييزويژگى‏هاى نوعى و شخصى از يكديگر فقط با مشاهده خصوصيات ديگران ممكن خواهد شد. بنابراين اگر پس از درون نگرى بگوييم خودشناسى (به معناى خاص) كرده‏ايم. سخن درستىگفته‏ايم، ولى اگر بگوييم انسان‏شناسى كرده‏ايم، سخن ما نادرست است؛ زيرا براىتبديل خودشناسى به انسان‏شناسى بايد به مشاهده ويژگى‏هاى ديگران بپردازيم و بامقايسه خود و ديگران اوصاف مشترك و مختص خود را از هم باز شناسيم. البته در صورتىكه اين مرحله تكميلى را انجام دهيم، انسان‏شناسى كرده‏ايم و انسان‏شناسى ما باز همعلمى حصولى را نتيجه داده است.
بنابراين مقصود از خودشناسي در مباحث حاضرکه جنبه آموزشي دارد، انسان شناسي يعني شناخت ويژگي هاي نوعي و همچنين ويژگي هايفردي از طريق علم حصولي است، منتهي تمام شاخه هاي علم حصولي راجع به انسان نيز دراين بحث بررسي نمي شود. در خودشناسي اخلاقي، معرفت به آن دسته آموزه ها راجع به خودانساني بررسي مي شود که زمينه ورود انسان به مرحله خودسازي و سلوک الي الله و رسيدنبه کمال و سعادت را فراهم مي آورد. (شناخت انسان از نظر اسلام، ص8)
بنياديترين حوزه هاي بحث در خودشناسي اخلاقي يکي راجع به هويت انسان است. دراين بخشابعاد، ساختار، سرشت، استعدادها و نيازهاي انسان مورد بررسي قرار گيرد و ديگريمباحث ارزشي درباره انسان است که به بحث و بررسي ارزش وجودي انسان و کمال و سعادتاو اختصاص مي يابد و بخش سوم درباره زندگي انسان پژوهش مي کند و به معناي زندگي وهدف آفرينش انسان خواهد پرداخت.

براي مطالعه بيشتررجوع شود به:
شناخت انسان از نظر قرآن، حجه الاسلام واعظي.