دختری که مطرح ترین زن منتقد دوره قاجار بود
دختری که مطرح ترین زن منتقد دوره قاجار بود
نگاهی به زندگی ناشناخته دختر ناصر الدین شاه
در دوران پادشاهى تاریخ ایران بى شک «مرگ» عاقبت اکثر کسانى بوده کهبه «نقد» شاهان مى پرداخته اند. در دوره قاجار هم چونان دوران پیشین اینعقوبت گریبانگیر بسیارى از رجال سرشناس و منتقد حکومت بوده است.
قائم مقام فراهانى، امیرکبیر و... از جمله کسانى هستند که در زمانهاى مختلف سر در راه نقد گذاشتند و آزادمردانه مرگ را به جان خریدند. دراین میان اما زنان تقریباً بى نصیب مانده اند و این عدم توفیق به عدم حضورسیاسى و اجتماعى زنان در عرصه هاى مختلف بازمى گردد. زنان عموماً تریبونىدر اختیار نداشتند تا بتوانند به وسیله آن آرا و عقاید خود را به گوشدیگران برسانند. پس اگر چنین نگاه نقادانه اى هم در میان آنان وجود داشتبیشتر به محافل زنانه و گپ ها و مراسم چاى و قلیان عصرگاهى خلاصه مى شد.
از مطرح ترین زنان منتقد دوره قاجار مى توان به تاج السلطنه دخترناصرالدین شاه اشاره کرد. از تحصیلات تاج السلطنه اطلاع دقیقى در دستنیست. اما خاطراتى که از او باقى مانده حکایت از سطح آموزش و مطالعه اودارد. مطالعه آثار ویکتور هوگو و ژان ژاک روسو و آشنایى با افکار و عقایدبیسمارک باعث رشد فکرى او در حوزه هاى سیاسى- اجتماعى شده و به همین دلیلوى را تبدیل به یکى از منتقدین اصلى حکومت کرده است.
تاج السلطنه در سال ۱۳۰۱ ق به دنیا آمد. مادرش توران السلطنه دخترعموى شاه زنى مومن و دیندار بود اما با وجود همه تعاریفى که تاج السلطنهاز او کرده وى اولین کسى است ک مورد نقد دخترش قرار مى گیرد. هر چند تاجالسلطنه مقصر اصلى را مادر نمى داند و اخلاق حکومتى مى داند که راه سعادترا به روى همه زنان بسته و آنان را در جهل و بى اطلاعى نگاه داشته است. بىشک این نگاه تلخ تاج السلطنه از رسم سپردن اطفال به دایه و دورى از مادرنشأت مى گیرد که شامل او نیز بوده است.
در واقع دم تیز قلم تاج السلطنه ابتدا متوجه مادر و زنان هم عصر خویشاست. او مهم ترین بدبختى زنان را در عدم شناخت و درک حقوق شان مى داند وگوشه خانه نشستن و خنده و حرافى را تنها هنر زنان هم نسل خود برمى شمرد.از این رو خاطرات تاج السلطنه بیشتر به نقد یک دوره پرانتقاد تاریخى بهنام قاجار مى ماند که حتى پدر- شاه هم از آن برى نیست.
اعمال و رفتار پدر همیشه زیر ذره بین دختر بوده و بخش هاى بسیارى ازخاطرات وى به بررسى مسائل و مشکلات رفتارى و کردارى پدر اختصاص یافته است.او عمده مشکلات داخلى مملکت را در عدم کفایت شاه و پرداختن او به لذایذدنیوى مى داند و تاکید دارد که اگر شاه چنین رفتار کودکانه اى نداشت وضعمملکت به گونه اى دیگر بود. اما بیشترین انتقاد تاج السلطنه مربوط بهحکومت دارى و رفتار برادرش مظفرالدین شاه است.
او برادر خود را فردى نالایق، بى خبر، بدون عزت نفس، نادان و عشرتطلب مى داند و هر کجا فرصتى دست داده شاه را مورد نکوهش قرار داده ومسافرت هاى بى مورد و وام هاى بى دلیل و پیشکاران نالایق و فرصت طلبمظفرالدین شاه را به باد انتقاد گرفته و از نسبت دادن بدترین القاب بهنزدیکان شاه دریغ نکرده است.
تاج السلطنه یکى از زیباترین توصیفات را درباره حکومت مظفرالدین شاهدارد که بسیار جالب توجه است: «صدراعظمى و وزارت در دوره سلطنت برادر عزیزمن خیلى شبیه به تعزیه شده بود که دقیقه به دقیقه تعزیه خوان رفته، لباسعوض کرده برمى گردد. این برادر عزیز من به حرف یک بچه دوساله یک صدراعظمىرا فوراً معزول و به حرف یک مقلدى یک وزیر را سرنگون مى کرد.»
وى همچنین درباره مشروطه نیز تعریف مهمى دارد: «معنى مشروطه عمل کردنبه شرایط آزادى و ترقى یک ملتى بدون غرض و خیانت، تکلیف هر ملت ترقى خواهىاسترداد حقوق او است. حقوق خود را به چه قسم مى تواند مسترد دارد؟ درموقعى که مملکت مشروطه در تحت یک «رگلمان» صحیحى باشد ترقى از چه تولید مىشود؟ از قانون. قانون در چه موقعى اجرا مى شود؟ در موقعى که این استبدادبرچیده شود. پس از این روى مشروطه بهتر از استبداد است.»
تاج السلطنه از کودکى به آموختن موسیقى، نقاشى، زبان فرانسه، مطالعاتادبیات، تاریخ و فلسفه دل بست و همواره از منتقدان عصر خود به شمار مى رفت.
نقل قول
