اهتمام صحابه به حفظ قرآن
پيامبر اسلام ـ صلي اللّه عليه و آله ـ در نماز و هر فرصتي كه پيش ميآمد قرآن را با صداي بلند ميخواند و صحابه نيز همراه وي به فراگيري و حفظ آن ميپرداختند.
وقتي صحابه آيه يا سورهيي را از رسول خدا ميشنيدند، چندين بار به حضرت مراجعه كرده، آنچه به خاطر سپرده بودند بر وي عرضه ميداشتند تا كيفيت حفظ را تأييد و تقرير كند.
[13]
به تدريج اهتمام برخي از صحابه در به خاطر سپردن آيات چنان فزوني يافت كه گروهي به حافظ و قاري قرآن شهرت يافتند.
[14] سيوطي در اين زمينه مينويسد: چند تن از صحابه، كه به تعليم قرائت قرآن و حفظ آن شهرت داشتند، عبارتند از: علي ـ عليه السلام ـ ، عثمان، ابيّ بن كعب، زيد بن ثابت، ابوالدرداء، عبدالله بن مسعود و ابوموسي اشعري.
[15]
در اين عصر، زنان نيز پا به پاي مردان در عرصهي قرائت و حفظ قرآن كريم ميكوشيدند؛ چنان كه نامهاي برخي زنان پيامبر اسلام ـ صلي اللّه عليه و آله ـ چون عائشه، امسلمه و حفصه و نيز امورقه بنت عبدالله بن حارث
[16] در ميان طبقات قاريان و حافظان به چشم ميخورد.
قرآني كه اكنون در اختيار ما است، در پرتو فداكاري و تلاش صحابه در نگهداري آيات چنين كامل مانده است. عبادة بن صامت ميگويد: پيامبر ـ صلي اللّه عليه و آله ـ هر مرد مهاجر را به يكي از ما ميسپرد، تا به وي قرآن بياموزيم. در مسجد پيامبر ـ صلي اللّه عليه و آله ـ صداي تلاوت قرآن چنان بلند بود كه حضرت دستور داد صداها را پايين آورند تا موجب اشتباه نگردد.
[17] گاه اهتمام در حفظ قرآن چنان بالا ميگرفت كه براي اسقاط و ثبت يك حرف ميان صحابه نزاع و درگيري پيش ميآمد. در جمع عثماني (جمع دوم) ميخواستند آيهي «وَ الَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّة»
[18] را بدون «واو» در مصحف ثبت كنند. صحابه مانع شدند و أبيّ بن كعب سوگند ياد كرد اگر «واو» را اسقاط كنند، شمشير ميكشد و با آنان ميجنگد. سرانجام «واو» را ثبت كردند.
[19] در زمان خلافت خليفهي دوم روزي خليفه «... وَ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ»
[20] را بدون «واو» عطف خواند. صحابه به رويارويي با وي پرداختند و او ناگزير آيه را با «واو» تلاوت كرد.
[21]
شمار حافظان قرآن در عصر رسول خدا ـ صلي اللّه عليه و آله ـ
در زمان رسول خدا، حافظان قرآن بسيار بودند. شمار دقيق اين افراد در جايي ثبت نشده است؛ ولي نام برخي از آنان درمنابع تاريخي ديده ميشود. بر اساس نقل تاريخنگاران، در بئر مؤنه
[22] حدود هفتاد تن و در جنگ يمامه
[23] نيز همين تعداد حافظ قرآن به شهادت رسيدند
[24] نام گروهي از حافظان صدر اسلام چنين است:
الف: حافظان مهاجر
علي ـ عليه السلام ـ ، ابوبكر، عمر، عثمان، طلحة بن عبيدالله، سعد بن ابي وقاص، عبدالله بن مسعود، حذيفة بن يمان، سالم مولي ابي حذيفه، ابوهريره، عبدالله بن سائب، عبدالله بن عباس، عبدالله بن عمر، عبدالله بن عمرو بن عاص، عبدالله بن زبير، تميم بن اوس، عقبة بن عامر، عمرو بن عاص و ابوموسي اشعري.
ب: حافظان انصار
ابيّ بن كعب، معاذ بن جبل، ابوحليم معاذ، زيد بن ثابت، سعد بن عبيد، مجمّع بن جاريّة، انس بن مالك، ابوزيد بن قيس بن السكن، عبادة بن صامت، ابوايّوب، ابوالدرداء، فضالة بن عبيد و مسلمة بن مخلد.
ج: حافظان زن
عائشه، حفصه، امسلمة و امورقه.
د: حافظان مشهور عصر نبوي
علي ـ عليه السلام ـ ، ابي بن كعب، ابوالدرداء، معاذ بن جبل، زيد بن ثابت، عبدالله بن مسعود، عثمان و ابوموسي اشعري در شمار حافظان مشهور روزگار رسول خدا ـ صلي اللّه عليه و آله ـ جاي داشتند.
[25] شاعري نام گروهي از حافظان زمان پيامبر ـ صلي اللّه عليه و آله ـ را اينگونه به شعر درآورده است:
لَقَدْ حَفِظَ الْقُرْآنَ في عَهْدِ اَحْمَد عَليٌّ وَ عُثْمانُ وَ زَيْدُ بْنُ ثابِتٍ
اُبَيّ، اَبُو زَيْدٍ، مَعاذٌ وَ خالِدٌ تَميمٌ، ابُوالدَّرْداءِ وَ ابْنٌ لِصامِتٍ
[26]
ناگفته پيداست كه در اين بخش تنها نامهاي حافظان كل قرآن مجيد ثبت شده است؛ زيرا در آن عصر شمار كساني كه سوره يا آياتي از قرآن را به خاطر نسپرده باشند، بسيار اندك بود.
[27]