مراتب يقين
از ديدگاه قرآن يقين داراي مراتبي است: علم اليقين، عين اليقين و حق اليقين. قرآن كريم «علم اليقين» را پلي براي «عين اليقين» قرار داده است تكاثر (102)، آيه 5 و 6.. اگر يقين از مرحله معرفت مفهومي و ذهني، به معرفت عيني و خارجي بار يابد؛ انسان آنچه را كه به آن معرفت مفهومي و ذهني دارد، بالعيان مشاهده خواهد كرد.
در آيات «تكاثر»، خداوند مي فرمايد: اگر آدمي به علم اليقين برسد، مي تواند جهنم را ببيند؛ يعني، اگر به مرحله «علم اليقين» برسيم ره توشه اي داريم كه ما را با «عين اليقين» آشنا مي سازد. بالاتر از آن «حق اليقين» است؛ «حق اليقين» آن است كه انسان نه تنها شاهد حق باشد؛ بلكه عين شهود قرار گيرد و فاني از غير و باقي بالله شود. از خود چيزي نداشته باشد و در معرفت الهي غرق شود.
از ديدگاه قرآن «حق اليقين»؛ يعني، يقين حقي كه بالاتر از آن در بخش معرفت نمي توان فرض كرد. حاقه (69)، آيه 51؛ در باب يقين نگا: جوادي آملي، عبدالله، مراحل اخلاق در قرآن، ج 11 تفسير موضوعي، صص 351-356.
به هر روي بايد توجّه داشت كه يقين مفهومي و ذهني و در واقع علم و جزم به ثبوت محمول براي موضوع و جزم به امتناع سلب محمول از موضوع و قابل زوال نبودن اين دو جزم، غير از يقين عيني و شهود حقيقت است.
من يقين دانم كه عين حكمت است ليك مقصودم عيان و رؤيت است
آن يقين مي گويدم خاموش كن حرص رؤيت گويدم نه جوش كن
مثنوي، دفتر دوم، ابيات 1821 و 1822.
نتايجي كه از آيات در باب يقين مي توان گرفت چنين است:
1. آيات الهي مي تواند، علتي براي حصول يقين به خداوند باشد. رعد (13)، آيه 2.
2. آنان كه از تباه شدن در خيالات و پندارهاي بازيگرانه ذهني و غرق شدن در ناداني ها، خودداري كرده، به مقام شامخ تقوا رسيده اند؛ به آخرت يقين دارند. بقره (2)، آيه 4.
3. وصول به يقين، بدون معرفت و كار و كوشش قابل تحقق نيست. حجر (15)، آيه 99.
4. بهره وران از يقين، راه خويش را ادامه داده، باكي از موانع در سير خود ندارند. سجده (32)، آيه 24؛ در اين باره ر.ك: شناخت از ديدگاه علمي و ديدگاه قرآن، صص 493 - 499.
5. يقين چون از شؤون معرفت و علم است، به معروف و معلوم تعلق مي گيرد و چون اسماي حسناي الهي - كه معروف است - تعدد دارد؛ معرفت ها و يقين ها متنوع خواهد بود. هر معرفتي نيز در حد خود از يقين برخوردار است. از اين رو، مي توان براي يقين شكل هاي گوناگوني به لحاظ متعلق آن تصور كرد.
6. عمده مراتب يقين بر حسب متعارف يقين علمي (علم اليقين)، يقين عيني (عين اليقين) و يقين حقي (حق اليقين) است. نگا: جوادي آملي، عبدالله، تسنيم (تفسير ترتيبي قرآن مجيد)، ج 2، صص 205و206.
7. چون متعلق يقين - كه اسماي حسناي الهي است - نامحدود مي باشد؛ حد خاصي از حصول يقين يا شهود آن را نمي توان پايان مرحله يقين دانست. حقيقت يقين، نوري است تشكيكي كه هم فزوني پذير است و هم حد خاصي ندارد. همان و محمدي ري شهري، محمد، ميزان الحكمه، ج 10، ص 790.
نويسنده: محمدرضا كاشفي