شب قدر، شب احیای قلب

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

وقتی دهه سوم ماه مبارک رمضان می‌رسد،
چنان شور و شوقی در میان مسلمانان و مومنان می‌افتد
که گویی به مهم‌ترین لحظات عمرشان رسیده‌اند.

شب قدر که در این ماه نهان است، انگیزه‌ای می‌شود تا مردم دست کم
سه شب را به عنوان شب‌های قدر احیا بگیرند و به برکات
و آثارسرنوشت‌ساز آن شب قدر برسند.

البته برخی دیگر همه این ده شب را احیا می‌گیرند
تا به قدر یقین این شب را درک کنند.

اما حقیقت شب‌قدر چیست که این‌گونه مردم برای درک و احیای آن
هیجان دارند و شوق انتظارش آنان را
به شور و وجد می‌آورد؟

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

شب قدر امور هستی


قدر با فتح‌قاف و سکون دال، به معنای اندازه، میزان مشخص و معلوم،
ارزش، قدرت و مانند آن آمده است.

وقتی می‌گوییم قدر آن بدان یعنی ارزش آن را بشناس،
یا وقتی می‌گوییم: چه قدر است؟ یعنی ارزش و قیمت و بهای آن چه میزان است؟

وقتی نیز می‌گوئیم: این قدر برایم بکش، به معنای آن است
که این اندازه معلوم و مشخص برایم بکش.

همچنین وقتی می‌گوییم: برای این کار قادر هستم و قدرت دارم،
به معنای آن است که قوت و توانایی انجام این میزان کار را دارا هستم.

البته قدرت با قوت تفاوت دارد، زیرا در قوت تنها به جنبه نیرو و توان توجه می‌شود،
اما در قدرت جنبه اراده و اختیار قوت مهم است؛
زیرا قادر کسی است که قوت و توان ترک یا انجام کاری را داراست.

اعمال این توان اختیاری در حق دیگری به قدرت جنبه سیاسی و اجتماعی می‌دهد.

(نگاه کنید: التحقیق، ج ۹، ص ۲۰۵، «قدر»؛
فرهنگ علوم سیاسی، ص ۳۳۴-۳۳۵، «قدرت»؛
فرهنگ معارف اسلامی ج۳، ص ۱۴۷۰، «قدرت»
و نیز ج ۲، ص۴۶۹؛ اسفار، ج ۳، ص ۶۷ و ۸۷؛ کشف المراد، ص ۱۳۵٫)

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

قدر با فتح قاف و دال، به معنای سرنوشت است.
این واژه در فارسی با قضا به کار برده می‌شود.

وقتی می‌گوئیم، قضا و قدر بود؛‌
به معنای آن است که این اتفاق که واقع شد (قضا)
سرنوشت و تقدیر شخص بوده است (قدر)
که از سوی خداوند تحقق یافته است.

قدر در اصطلاح، اندازه اشیاء و تعیین حدود وجودی آنها است؛
(المیزان، ج ۱۹، ص ۹۰)

به بیان دیگر، تقدیر امری از ناحیه خداوند،
به معنای قرار دادن آن به اندازه و مقداری است
که حکمت الهی اقتضا می‌کند

(مجمع‌البیان، ج ۱۰-۹، ص ۷۸۵)

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

شب قدر یک اصطلاح قرآنی است.

از آیات سوره قدر و آیات نخست سوره دخان به دست می‌آید که
شب قدر، شب تعیین و تقدیر همه امور هستی است؛
زیرا در آن شب همه امور و به تعبیر قرآن «کل امر» تعیین می‌شود.

واژه کل دلالت بر عموم دارد و بر واژه امر وارد شده
که نکره است. این‌گونه تعابیر در عربی دلالت بر عموم دارد.

البته این تعیین و اندازه مشخص و معلوم، می‌بایست در غیر مقام خلقی باشد؛
زیرا بر اساس آموزه‌های قرآنی مقام امر یکی از مراتب هستی است
که پیش از مرتبه خلق قرار می‌گیرد.

پس هر چیز و امری اگر بخواهد در هستی تحقق یابد،
پس از اراده و مشیت الهی در مقام امری وارد
و سپس به مقام خلق در می‌آید.

خداوند در آیه ۵۴ سوره اعراف می‌فرماید:

الا له الامر و الخلق؛
امر و خلق به دست خداوند است.

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

از آموزه‌های قرآنی به دست می‌آید که هر چیزی
چون بخواهد در مقام خلق در آید و قضا و تحقق یابد،
می‌بایست نخست در مقام امر در آید
و سپس نازل شده و جامه خلقت پوشد.

پس وقتی تقدیر به مقام قضا و امضاء رسید دیگر تحقق می‌یابد.

امام‌صادق(ع) فرمودند:

«ان الله اذا اراد شیئا قدره فاذا قدره قضاه، فاذا قضاه امضاه؛

هرگاه خداوند چیزی را اراده کند، آن را تقدیر می‌کند
و وقتی تقدیر کرد آن را قضا می‌کند و حکم می‌دهد.
پس از آن، حکم را امضاء و تایید می‌کند.»

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

از این روایت و مانند آن به دست می‌آید که قدر،
مقدر را حتم و قطعی نمی‌کند و احتمال عدم وقوع وجود دارد،
اما هنگامی که مورد قضا واقع شد، چاره‌ای جز وجود و تحقق ندارد.
(المیزان، ج ۱۳، ص ۷۲ -۷۵)

از آنجا که پدیده‌ها در وجود و تحقق، مستند به خداوند متعال هستند،
اگر خداوند، تحقق پدیده را اراده کند و علل و شرایط آن تمام شود
و راهی برای پدیده باقی نماند مگر موجود شدن به تعیین الهی
و از دایره تردید و ابهام خارج شود، این اراده،
قضای الهی نامیده می‌شود.

قضا، هم در دایره تکوین است و هم در دایره تشریع،
از نظر فلسفی نیز قضا خروج از تردید
و ابهام و ضروری شدن وجود از ناحیه علت تامه
که واجب تعالی است، می‌باشد؛ زیرا مقصود از قضا
تمام شدن امر و تعیین و تعین پیدا کردن است.
در روایات نیز همین معنا تایید شده است.

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

این بدان معنا خواهد بود که تقدیر در هستی مقام نخست پس از
مقام اراده الهی و بسیار مهم و اساسی است
که باید مورد اهتمام قرار گیرد؛
زیرا خداوند پس از اراده چیزی، آن را تقدیر کرده
و سپس قضا و آنگاه امضاء می‌کند.

به هر حال، از آیات قرآن به دست می‌آید که شب قدر،
زمان تعیین مقدرات الهی، در تمام امور هستی است.
(دخان، آیات ۳ و ۵؛ قدر، آیات ۳ و ۴)

البته این تقدیر امور، اختصاصی به انسان ندارد
بلکه فراگیری تقدیر الهی، نسبت به تمام
موجودات هستی و ما سوی الله است.
(حجر، آیه ۲۱؛ فرقان، آیه ۲؛ قمر، آیه ۴۹؛
طلاق، آیه ۳)

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

رضا به تقدیر الهی و امکان تغییر تقدیر

یکی از اصول اعتقادی اسلام و قرآن، رضایت دادن به تقدیر الهی است؛
زیرا تقدیر و سرنوشت هرکسی و هر چیزی بر اساس علم و حکمت الهی
و مصلحت آن چیز است؛ چرا که خداوند گرفتار عجز و بخل و جهل نیست
تا اگر مصلحتی برای شخص باشد، نداند یا نتواند یا نخواهد بخل ورزد.
پس انسان باید به تقدیر الهی رضایت دهد.
(بقره، آیه ۱۸۷)

البته انسان می‌تواند مقدرات خویش را تغییر دهد.
رفتار و عملکرد امتها و اقوام، از موجبات تغییر قدر و دگرگونی
سرنوشت آنان است که در آیه ۱۱ سوره رعد
به آن توجه داده شده است.

این تغییر در محدوده مشیت الهی خواهد بود.
از این رو خداوند در آیات ۳۸ و ۳۹ سوره رعد،
تغییر تقدیر عالم را براساس مشیت خود دانسته است.

پس مقدرات، قابل نسخ و تغییر،
با مشیت خداوندی است.
(رعد، آیات ۳۸ و ۳۹)

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

عوامل تغییر تقدیر

اسباب و عواملی که می‌تواند تقدیر الهی را تغییر دهد
و پیش از آنکه به مقام قضا و امضا برسد آن را دگرگون کند،
اموری چند است که در آیات قرآن به آنها اشاره شده است.
مهمترین این اسباب و عوامل عبارتند از:

۱- تغییر در رفتار:

از مهم‌ترین علل و عوامل تغییر در تقدیر و سرنوشت انسان،
تغییر در رفتار فردی و عمومی مردم است.
مردم می‌توانند سرنوشت مقدر شخصی و جمعی خود را با تغییر رفتار دگرگون کنند.
این تغییر رفتار می‌تواند مثبت یا منفی باشد. اگر شخص یا جامعه‌ای
گرفتار کفر و کفران است می‌تواند با تغییر آن، سرنوشت و تقدیر خویش را تغییر دهد
و بلا و عذاب را از خود بردارد؛ چنان که قوم یونس
با تغییر رفتار توانست تقدیر خویش را تغییر داده
و از عذاب الهی رهایی یابد.

خداوند در این باره می‌فرماید:

چرا هیچ شهری نبود که اهل آن ایمان بیاورد و ایمانش به حال آن سود بخشد؟
مگر قوم یونس که وقتی در آخرین لحظه ایمان آوردند،
عذاب رسوایی را در زندگی دنیا از آنان برطرف کردیم
و تا چندی آنان را برخوردار ساختیم.
(یونس، آیه ۹۸)

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

خداوند در آیه ۱۱ سوره رعد به صراحت بر امکان تغییر در تقدیر
بر اساس تغییر در رفتار و عملکرد تاکید دارد و می‌فرماید
که رفتار و عملکرد امتها و اقوام، از موجبات تغییر قدر
و دگرگونی سرنوشت آنان است.

۲- دعا:

از دیگر عوامل تغییر در تقدیر، دعا و نیایش به درگاه خداوند است.
البته در این میان دعای پیامبران درحق دیگران و پیروان،
اصالت بیشتری دارد؛ زیرا آنان در پیشگاه خداوند آبرو دارند
و شفاعت ایشان در تغییر سرنوشت و تقدیر، مقبول درگاه الهی است.

از این رو در دعا باید آنان را شفیع خود قرار داد
و با سوگند به حق آنان از آبروی آنان بهره برد و رضایت خداوندی را
برای تغییر در سرنوشت و تقدیر به دست آورد. البته شکی نیست
که دعا خود نشانه‌ای از تغییر در رفتار و عملکرد فرد است
و کسی که به درگاه خداوند می‌رود و توبه و استغفار می‌کند
در حقیقت از وضعیت خود راضی نیست و می‌خواهد
خداوند دستگیر او باشد.

پس نیایش نیز خود نوعی تغییر در عملکرد و رفتار است.
به هر حال در آیات قرآن بر این نکته تاکید شده که تغییر در تقدیر
با دعا بویژه دعای پیامبران و اولیای الهی شدنی است.
(ابراهیم، آیه ۱۰؛ نوح، آیات ۲ تا ۴)