مرهم احسان بر زخم سیئه !!

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

مرهم احسان بر زخم سیئه

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

چکیده:

انسان موجودی ممکن الخطاست و با هر خطایی که انسان مرتکب می‌شود زخمی بر خود یا بر فرد یا جامعه به جای می‌گذارد.

خداوند متعال از سر حکمت و رأفت، همچنانکه برای زخم‌های جسمانی، مرهمی در نظر گرفته تا،

اوّلاً جلوی توسعة آن را بگیرد
ثانیاً علاج آن زخم باشد برای زخم‌های معنوی نیز به تناسب هر زخم، مرهم‌های فراوانی در نظر گرفته است.


برخی از زخم‌ها مربوط به رابطة انسان با خداست برخی دیگر رابطه انسان را با انسانی دیگر آلوده می‌سازد اما برخی از زخم‌ها نیز قادرند به جامعه‌ای آسیب برسانند.

در این نوشتار پس از بررسی واژة إسائه و احسان به فراخور هر قِسم، مرهمی مناسب معرفی می‌گردد.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

اصل مقاله:

حضرت رسول صلوات الله علیه و آله فرمودند:

إذا أسَأْتَ فَأَحْسِنْ فَإنَّ الْحَسَنات یُذْهِبْنَ السّیّئات[1]؛

وقتى بدى کردى به دنبال آن نیکى کن که نیکى‌ها، بدی‌ها را محو مى‌کند.


بحث لغوی حدیث:فرق سوء با ضرر؟!


در این فراز کوتاه از کلام نورانی حضرت رسول صلی الله علیه و آله با سه واژه إسائه، احسان و ذهاب، مواجهیم.

برای درک عمیق‌تر این حدیث، ابتدا لازم است معنای دقیق این سه واژه، مشخص و سپس مصادیق بارز إسائه و احسان تبیین تا مراد دقیق حضرت، از این حدیث نورانی روشن گردد.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

إسائه در لغت از سوأ گرفته شده علامه مصطفوی در کتاب التحقیق به تبعیت از عسکری در فروق‌اللغه[2] آورده سوأ به چیزی اطلاق می‌گردد که بدی آن معلوم بوده و هیچ‌گاه مطلوب و پسندیده به حساب نمی‌آید.[3]


بر خلاف ضرر که فساد آن کاملاً معلوم نبوده بنابراین ممکن است نزد برخی مطلوب و پسندیده واقع گردد.


برای مثال، مفسده سیگار، ضرر محسوب می‌گردد زیرا فساد آن پنهان است و تمام آثار مخرب و بد آن معلوم نیست برای همین ممکن است برخی به جهاتی آن را پسندیده و خوب به حساب آورند.

در عوض، سم سیانور برای انسان از آن جهت که فساد آن روشن است و هیچ کس آن را به عنوان خوراکی نمی‌پسندد در زمره مضرات به حساب نمی‌آید بلکه چیز سوئی است زیرا مفسده آشکار داشته و قبح آن معلوم است لذا هیچ‌گاه مورد پسند دیگران واقع نمی‌گردد.

ظلم‌کردن نیز همین‌گونه است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

اما نگارنده، قائل به این فرق نبوده و معتقد است سوء، اعم از ضرر معلوم و نامعلوم بوده به عبارت دیگر سوء، هم مفسدة معلوم و هم مفسدة مجهول را در بر می‌گیرد ولی ضرر فقط شامل ضرر نامعلوم می‌شود.

این مطلب از برخی از آیات قرآن که ارتکاب سوء را به جهالت نسبت داده به درستی دانسته می‌شود مثل آیة هفده سورة نساء که خداوند می‌فرماید:

لِلَّذینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَة؛

همچنین در برخی از آیات قرآن، خداوند در بیان مجازات برخی می‌فرماید:

سیئه را برای آنان زینت دادیم مثل آیه 37 سوره توبه:

"زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمالِهِم"

از این آیه استفاده می‌شود برخی مواقع، مفسده سوء، پنهان شده طوری که مرتکب آن، متوجه ضرر نمی‌شود.‏

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

دین خدا بُن‌بست ندارد:

خداوند از سر مُحبت و به خاطر علم و احاطه‌ای که به ضعف انسان دارد راه‌های متعددی برای جبران و تدارک خطاهای او در نظر گرفته است اینکه انسان خود را در بن‌بستی تصور کند که هیچ راه برگشتی ندارد بقیة استعداد او را در ادامة راهی که در پیش رو دارد کور می‌کند.

مثلاً دانش‌آموزی که اوقات خود را در چهار ماه از سال تحصیلی زائل کرده است اگر تصور کند راهی برای جبران خطا و کم‌کاری او در گذشته وجود ندارد پنج ماه آینده را نیز از دست خواهد داد‌ پنج ماهی که می‌توانست هر لحظة آن توأم با شکوفایی تازه‌ای باشد. لذا یک مربی و یک مدیر موفّق، کسی است که بتواند با موضع‌گیری مناسب، راهی برای جبران اشتباهات گذشته و استفاده از فرصت‌های باقیمانده را مهیّا سازد.


این اصل تربیتی در قرآن کریم از لسان خداوند متعال مورد تأیید و توجّه واقع شده، ائمة اطهار علیهم‌السلام نیز به عنوان مبیّن و مفسّر قرآن، همیشه راه جبران و تدارک را بابی گشوده در پیش خطاکاران ترسیم کرده‌اند.



و لذا با قاطعیّت می‌توان گفت در اسلام به هیچ عنوان «بُنْ‌بَسْت» وجود ندارد و شارع مقدس دین مبین اسلام، در هر وضعیّتی راهی را برای جبران گذشته در نظر گرفته حتی ممکنست آن راه رهایی، اعدام باشد اما همان اعدام هم از آن جهت که راهی برای تطهیر و پاک‌سازی مجرم صورت می‌گیرد نجات بخش بوده؛ برای درک بهتر این مطلب، فرض کنید خداوند برای مجرمی که فرضاً انسانی را بی‌گناه کشته است حکم اعدام در نظر نمی‌گرفت و به او می‌فرمود:

برای تو حکم اعدام در نظر نمی‌گیرم اما گناهت را هم نمی‌بخشم! اگر این‌گونه بود مجرم با بن‌بست مواجه می‌شد ممکن است کسی اشکال کند و بگوید: چه ایرادی داشت که خداوند بدون اعدام، گناه او را می‌بخشید! در این صورت پاسخ می‌دهیم حکم قصاص و اعدام دارای مبانی عقلی فراوانی بوده علاوه بر این صحیح نیست خداوند از حق دیگری به نفع مجرم ببخشد کسی که در حق او ظلم شده صاحب حقی است که نادیده گرفتن آن حق از طرف خداوند قبیح بوده و خداوند حکیم و عادل از آن منزه است. آنچه به ساحت کبریایی خداوند صدمه نمی‌زند توصیه به عفو و گذشت است چنانکه در آیه 128 سوره نساء، صلح و گذشت و عفو را بهتر معرفی کرده است: وَ الصُّلْحُ خَیْرٌ.


از آنجایی که فاء در فَأحْسِن بر سرِ جملة جزاء، وارد شده لازم نیست احسانِ پس از اسائه، فوری و بدون ترخی باشد بلکه اگر پس از مدت‌ها هم صورت بگیرد باعث اذهاب سیئه خواهد شد هر چند فور آن تأثیر بیشتری خواهد داشت.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

مصادیق اسائه و احسان:



ابن فارس در معجم مقاییس‌اللغه، معنای ریشه‌ای لغات مرکب از سین و واو و همزه را قُبح در نظر گرفته است[4] این مطلب از تقابل حسنه و سیئه و مشتقات این دو در قرآن به سادگی قابل برداشت است.

هرگاه تقابل حسنه و سیئه پذیرفته شود می‌توان از هر یک از این دو واژه برای درک معنای دیگری بهره جست فی‌المثل:

1. راغب در ذیل لغت حُسْن می‌نویسد:

الحُسْنُ: عبارة عَنْ کلِّ مبهجٍ مرغوبٍ فیه (مفردات/ص235)‏؛

حُسْن عبارت است از هر چیز بهجت‌آوری که مورد آرزوی دیگران باشد که از تقابل آن دانسته می‌شود سوء به چیز حزنْ‌آوری اطلاق می‌شود که مورد آرزوی دیگران قرار نگیرد.

راغب در مفردات به این معنا تصریح نموده است:

السُّوءُ: کُلُّ ما یَغُمُّ الإنْسان (مفردات/ص441)‏؛

سُوء هر چیزیست که انسان را مغموم و محزون می‌کند. طبق گفتة راغب در مفردات و با عنایت به اینکه تمام عبادات دارای حُسْن هستند می‌توان گفت انجام عبادات در انسان، بهجتْ‌آفرینی می‌کند و بالعکس، ارتکاب گناه و سیئه، حزن و غم را برای انسان به ارمغان می‌آورد.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

2. حُسْن به معنای زیباست[5] از طرف دیگر چیزی زیباست که اعتدال[6] داشته باشد لذا سیئ به معنای کریه و زشتْ‌ منظر و هر چیزی که از دایرة اعتدال خارج شده، می‌باشد.

به عبارت دیگر اگر حسن، زیباست؛ سیئه، زشت است و اگر حسن، اعتدال است؛ سیئه، انحراف است. همچنین از آنجا که اعتدال مایة سامان است نتیجه می‌گیریم اعمال حسنه به زندگی انسان، سامان می‌بخشد از طرف دیگر، گناه و معصیت به خاطر در بر داشتن سیئه باعث انحراف زندگی انسان می‌گردند.

طبق آنچه بیان شد و با عنایت به موارد استعمالی قرآن از کلمات هم ریشه با لغت سوء و اسائه نتیجه می‌گیریم بیش از آنکه سوء و اسائه دلالت بر گناه و معصیت داشته باشد دلالت بر ناهنجاری‌های اجتماعی و رفتارهایی از این قبیل است بنابراین إسائه در حدیث "إذا أسَأْتَ فَأحْسِنْ" فقط به معنای انجام ثواب بعد از ارتکاب گناه نیست بلکه دایرة آن وسیع‌تر بوده و تمام هنجارشکنی‌های اجتماعی را نیز در بر می‌گیرد و از آنجا که قرار است احسان، سیئه را جبران کند باید میان اسائه و احسان تناسب باشد بدین صورت که:

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

1. گناهان فردی با عبادات فردی متناسب؛

2. گناهان اجتماعی که از آن به ناهنجاری‌های مدنی تعبیر می‌شود با عبادات اجتماعی؛

3. همچنین ساختارشکنی در روابط دوستان و آشنایان با عملی متناسب با آن جبران می‌شود.

لذا کسی که به موسیقی حرام گوش داده است احسانِ متناسب پس از آن می‌تواند چیزی شبیه به گوش دادن به نوای قرآن یا گوش دادن به نصیحت بزرگان و علماء یا شنیدن نکته‌ای علمی باشد.

اما راجع به قسم دوم مثلاً کسی که سنت غلطی را پایه‌گذاری نموده احسانِ پس از آن به معنای پایه‌گذاری سنتی نیکوست و راجع به قِسم آخر، رفتار آغشته به محبت و عذرخواهی می‌باشد. همة این‌ها بعد از تدارک و جبران مافات است.


انواع عذرخواهی و اثر آن در تربیت نفس:


یکی از بهترین مصادیق احسانِ پس از سیئه در روابط انسانی، عذرخواهی کردن مستقیم می‌باشد عذرخواهی نه تنها نفس آن عمل زشت را از بین می‌برد بلکه بسیاری از آثار به جا مانده از آن را نیز منهدم می‌کند لذا تسکین خوبی برای شخصی است که آن رفتار زشت در حق او صورت گرفته است.

[مولاتی یا فاطمه الزهرا(س)]

عذرخواهی بر دو قسم است:


1. زبان رسمی:

گاهی به صورت مستقیم صورت می‌گیرد به این معنا که شخص خطاکار، صراحتاً با مراجعه به شخصی که آن رفتار زشت را در حق او مرتکب شده، اظهار ندامت کرده و طلب عفو می‌نماید این نوع از عذرخواهی را زبان رسمی نام گذاری می‌کنیم.


2. زبان رفتار:

و گاهی به صورت غیر‌مستقیم صورت می‌گیرد به این معنا که شخص، صراحتاً اظهار ندامت خود را بیان نمی‌کند بلکه با زبان رفتار، پشیمانی خود را ابراز می‌کند.