امیرالمومنین (ع) ؛ وزیر پیامبر (ص)

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

بررسی شرایط وزارت در دین و دنیا

وزارت یکی از مناصب سیاسی و دنیوی است.
وزیر در حقیقت معاونی است که بار گرانی که بر دوش امیر
و حاکم است بر می‌دارد و خود آن را تحمل می‌کند.

براساس آموزه‌های قرآنی، وزارت اختصاص به امور مادی یا دنیوی
نداشته بلکه به امور معنوی نیز مربوط می‌شود.
حال باید دید این وزارت در امور دینی و معنوی چگونه اتفاق می‌افتد؟
شرایط وزارت در امور دینی و دنیوی چیست؟

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

مفهوم شناسی وزارت

واژه وزارت از لغت عربی وزر گرفته شده است.
وزر به بارگران و سنگین گفته می‌شود

(مفردات الفاظ قرآن کریم، ص ۸۶۸؛ نثر طوبی، ج ۲،
ص ۵۴۸ ذیل واژه وزر؛ مجمع البیان، ذیل آیه ۱۶۴ سوره انعام)

گناه را از آن جهت، وزر گفته‌اند که بار و سایه سنگین آن
همواره بر دوش و گرده شخص است

(نگاه کنید: تفسیر نمونه، ج ۲۷، ص ۱۲۵)

علامه طباطبایی در ذیل آیه ۱۶۴ سوره انعام
درباره وزر بودن گناه می‌نویسد:

هر کس هر چه می‌کند مانند سایه‌ای به دنبالش هست
و از او به دیگری تجاوز نمی‌کند.

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

در آیات قرآن، وزر بارها تکرار شده و خداوند آن را در
معنای بارگران و سنگین که کمر را خم می‌سازد

(انشراح، آیات ۲ و ۳)
و نیز بار سنگین و کمر شکن گناه (انعام، آیه ۱۶۴)
به کار برده است.

واژه وزیر صفت مشبه به معنی معاون،
کمک کار، هم‌پشت و مددکار نیز بکار رفته است.

وزارت به عنوان یک مقام اجتماعی و شغل سیاسی
از گذشته وجود داشته است.

وزیر کسی است که بارگران و سنگین حکومت و امارت امیر خود را
تحمل می‌کند و بر دوش می‌گیرد.

(معارف و معاریف، سید مصطفی حسینی دشتی، ج ۱۰، ص ۳۴۴)

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

در عرف سیاسی، وزیر، صاحب منصب عالیرتبه و عضو قوه مجریه است
که ریاست بخشی از امور عمومی را به عهده دارد
و در رأس یک وزارتخانه قرار گرفته و دارای اختیاراتی مطابق قانون است

(فرهنگ علوم سیاسی، علی آقا بخشی، ص ۲۶۰، ذیل واژه وزیر)

واژه وزیر دوبار در قرآن به کار رفته است:
یک بار در آیات ۲۹ سوره طه که گزارشی از درخواست حضرت موسی(ع)
و نیایش آن حضرت (ع) را بیان می‌کند؛
و یک بار دیگر در آیه ۳۵ سوره فرقان است.

در این آیه خداوند بیان می‌کند که درخواست و نیایش آن حضرت(ع)
پذیرفته شده و حضرت هارون(ع) به عنوان وزیر
حضرت موسی(ع) انتخاب می‌شود.

آنچه در این مطلب مورد نظر است،
همان معنای معاونت و منصب و مقام است.

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

شرایط عمومی وزارت

وزیر همانند خلیفه (جانشین) است؛ زیرا نوعی تفویض و
واگذاری اختیارات در آن لحاظ شده است.

بر این اساس، شرایطی که وزیر می‌بایست دارا باشد،
همان خصوصیات و صفاتی است که در امیر و مستخلف عنه وجود دارد؛
هر چند که نیازی نیست تا در همان حد کمالی،
آن صفات و خصوصیات را دارا باشد.

کسی که وزارت را به عهده می‌گیرد، باید بتواند همان کارها و
اعمالی را انجام دهد که با عنوان وزارت، مقصود تحقق می‌یابد.
بنابراین، نمی‌توان کسی را وزیر کرد که اصولاً قابلیت بر دوش کشیدن
این مسئولیت و بار سنگین و کمرشکن را ندارد.

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

۱- توانایی و شایستگی

از مهمترین شرایط عمومی برای به عهده گرفتن مسئولیت وزارت،
توانایی ایفای مسئولیتی است که به عهده می‌گیرد؛
زیرا اگر کسی عهده‌دار مسئولیتی شود که توانایی انجام آن را ندارد،
به خود و امیری که او را بر این کار گمارده است، خیانت کرده است.

از فرزانه بزرگ، بزرگمهر حکیم درباره علت ضعف و ناتوانی دولت ساسانی پرسیدند.
ایشان در پاسخ گفت: چون کارهای بزرگ را به مردم کوچک سپردند
و کارهای کوچک را به مردم بزرگ.

بزرگان به کار خرد دل ننهادند و خردان از عهده کار بزرگ برنیامدند
و ناچار هر دو تباه گشت. بنابراین، در انتخاب وزیر نخستین شرط اساسی،
توانایی ایفای مسئولیت است. اگر کسی که توانایی این کار را ندارد،
انتخاب شود، امیر به خود و اهداف خویش زیان رسانده و اگر فرد ناتوان،
این مسئولیت بپذیرد، به خود و امیر خویش خیانت کرده است.

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

پس هر کسی می‌بایست براساس توانایی خود پا پیش گذارد
و اگر دیگران را تواناتر یافت آنان را معرفی کند و اگر خود را تواناتر از دیگران
در این کار یافت، خود را معرفی کند؛ چنانکه حضرت یوسف(ع) خود را شایسته وزارت
دید و معرفی کرد؛ (یوسف، آیه ۵۵) زیرا به عهده گرفتن مسئولیت و بار سنگینی
که وزر تن و جان آدمی است،تنها در صورتی می‌تواند مفید و سازنده باشد،
که قدرت و توانایی عهده گرفتن و تصدی مسئولیت را دارا باشد؛
چرا که طلب مقام وزارت ارزش ذاتی ندارد

و اگر شخص نتواند از عهده مسئولیت برنیاید،
این وزارت، وزر و وبال گردن او می‌شود و او را در دنیا و آخرت
به زمین می‌زند. از این رو خداوند پذیرش مسئولیت را تنها برای
انجام مسئولیت،امری مطلوب و ارزشی می‌شمارد.

(یوسف، آیه ۵۵)

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

به هر حال، مسئولیت وزارت و هر مسئولیت دیگری،
دارای ارزش ذاتی نیست و تنها ارزش آن انجام مسئولیت
و ادای تکلیف می‌باشد که در این صورت پاداش مادی و
معنوی و دنیوی و اخروی بر آن مترتب می‌شود.

از سخن امیرمؤمنان(ع) بر می‌آید کسانی که دانش و توانایی انجام مسئولیتی
را دارند، می‌بایست خود این مسئولیت را به عهده گیرند و به ناتوان نسپارند؛
زیرا این گونه رفتار، خود خیانتی از سوی دانشمند تواناست:

«اگر نبود عهدی که خداوند از علمای امت گرفته است که در برابر شکم‌بارگی
ستمگر و گرسنگی ستمدید سکوت نکنند من مهار شتر خلافت و حکومت
را رها می‌کردم و از آن صرفنظر می‌نمودم

(نهج‌البلاغه، ح ۳)

این بدان معناست که پذیرش مسئولیت و یا رد آن می‌بایست
براساس توانایی باشد و کسی که خود را شایسته نمی‌یابد،
نباید در گرفتن مسئولیت پیش قدم شود و شایستگان را
از عهده گرفتن مسئولیت محروم یا بازدارد.

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

۲- علم و دانش کار

دومین شرط عمومی در وزارت، داشتن دانش کافی برای تصدی مسئولیت
مورد نظر است؛ زیرا هر مسئولیتی توانایی و دانش خاص خود را نیاز دارد.

اگر کسی در حوزه‌ای چون نظامی‌گری یا علم اقتصاد، از دانش
برخوردار می‌باشد، می‌بایست در همان حوزه، مسئولیت را به عهده گیرد
و نمی‌تواند برای تصدی پست دیگری چون مدیریت فرهنگ یا صنعت اقدام کند.

هر گونه اقدام برای گرفتن وزارت در حوزه‌ای که دانش آن
را ندارد و یا اگر هم دارا می‌باشد ولی کسانی با دانش بیشتر
و کافی و توانایی وجود دارد، جایز نیست

(یوسف، آیه ۵۵)

[*خادمه رقیه خاتون(س)*]

۳- امانتداری

امانتداری، مهمترین شرط به عهده گرفتن مسئولیت وزارت است.
اصولاً به عهده گرفتن مسئولیت‌هایی چون حکومت، وزارت و مانند آن،
مشروط به اصل امانت است؛ زیرا این مقامات و مناصب در حکم
به عهده گرفتن امانت از سوی امیر و مانند آن است.

امین در هر کاری متفاوت است؛ اگر شخص حتی
اصل صفت امانتداری را دارا باشد ولی ناتوان از حفظ آن امانت در
شرایط مطلوب و مناسب باشد، نباید عهده‌دار آن مسئولیت شود؛
زیرا امانتداری نسبت به یک چیز با چیز دیگر فرق می‌کند.
از این رو خداوند بر واژه «حفیظ» تأکید می‌کند
(یوسف، آیه ۵۵)؛

زیرا حفیظ به کسی گفته می‌شود که بداند و بتواند
آن امانت را چنانکه بایسته و شایسته است، نگهداری و حفاظت کند.

کسی که دانش نگهداری از اشیاء را نداند و یا امکانات حفاظت
و حراست آن را نداشته باشد، نمی‌تواند به عنوان امین حفیظ شناخته شود.
امین حفیظ کسی است که دانایی و توانایی حفظ مسئولیت به طور شایسته
را داشته باشد. بر این اساس، وزیر می‌بایست از دانش لازم و
قدرت کافی برای محافظت از مسئولیتی که
به عهده گرفته را داشته باشد.