معرفی فرقه های کلام اسلامی
علم کلام اسلامی عهده دار اثبات آموزه های دین اسلام و دفاع از آنهاست. این علم جزو اولین علوم اسلامی است که در میان مسلمانان پیدا شد و با همت بزرگان و دانشمندان برجسته ی اسلامی گسترش یافت و جامعه ی علمی تمدن اسلامی را تغذیه کرد. با آنکه مسائل کلامی با ظهور اسلام مطرح شد ولی این علم به صورت جسته و گریخته و نه به شکل منسجم در میان مسلمانان مطرح شد و در ادامه به دلیل اختلافاتی که بعد از رحلت پیامبر گرامی اسلام میان مسلمانان پدید آمد، فرقه¬های کلامی شکل گرفتند. نخستین مسلمانان ضمن بیان کردن اصول عقاید، نخست به ذکر آیاتی از قرآن و یا بیانات پیامبر میپرداختند، اما بعدها که اختلاف پیرامون جزئیات و تفاصیل اصول عقاید پیش آمد، علاوه بر استناد به آیات و روایات، به برهان عقلی نیز پرداختند (تاریخ ابن خلدون ، ص 463). هر کدام از این فرق کلامی در اثبات عقاید خود تألیفاتی نگاشته و به ردّ اعتقادات دیگر فرق پرداختند. شهرستانی معتقد است علم کلام پیش از ظهور اسلام، در عالم یهودیت و مسیحیت و حتی در میان فلاسفه یونان نیز سابقه داشته است. (شهرستانی، 1416ه، ج 1، ص 201).
علم کلام دورههای تاریخی مختلفی را طی کرده است و در هر دوره ای حوادث سیاسی، اجتماعی جوامع اسلامی بر آن تاثیرگذار بوده است. می توان نخستین دوره علم کلام را زمان ظهور آیات قرآن کریم دانست. در حقیقت خود قرآن آغازگر مباحث کلامی بوده و ظهور دین اسلام، مهمترین عامل پیدایش مباحث علم کلام اسلامی است (مرتضی مطهری، مجموعه آثار، 14/453). ظهور دین اسلام در دنیایی که ادیان و مذاهب و نحلههای گوناگون فکری در آن رواج داشت، تنشها و پرسشهای جدیدی را برای پیروان این ادیان بوجود آورد. پیامبر اسلام افزون بر تبیین عقاید اسلامی، به دفاع از این عقاید در مقابل گروهها و ادیان غیر اسلامی میپرداخت و شبهات آنها را با ادله ی عقلی رد میکرد. حضرت علی علیه السلام درباره وضعیت آن دوره چنین می فرماید:
«... تا اینکه خداوند سبحان حضرت رسول اکرم را برانگیخت... و مردم در آن روز دارای مذهبهای متشتت و بدعتهای زیاد و رویههای مختلف بودند. گروهی خداوند را به خلقش تشبیه میکردند، و برخی در اسم او تصرف مینمودند، و جمعی به غیر او اشاره میکردند؛ پس خداوند به وسیله آن حضرت، مردم را از گمراهی رهایی داد و به سبب او آنان را از نادانی نجات داد» (نهجالبلاغه، خطبه اول، 1/36).